Ý Nghĩa Ngày Tết Nguyên Đán

[HanParis]

(Trích töø “Phong Tuïc Mieàn Nam”, saép xuaát baûn, cuûa Vöông Ñaèng)

Taïi sao goïi laø Teát Nguyeân Ñaùn?

Teát ñoïc traïi töø chöõ Tieát; Nguyeân coù nghóa laø ñaàu; Ñaùn laø buoåi sôùm mai. Vaäy Teát Nguyeân Ñaùn laø thôøi tieát buoåi sôùm mai ñaàu tieân cuûa moät naêm. Nguyeân Ñaùn ñoàng nghóa vôùi Nguyeân Nhaät; vaäy coù goïi Teát Nguyeân Ñaùn laø Teát Nguyeân Nhaät cuõng ñöôïc, nhöng qua bao nhieâu theá heä moïi ngöôøi Vieät Nam quen goïi laø Teát Nguyeân Ñaùn vaø thöôøng goïi taét laø Teát.

NGUYÊN ỦY VÀ VẬT THỰC
I -NGUYEÂN UÛY + VAÄT THÖÏC

• A - NGUYEÂN UÛY

Xeùt veà nguyeân uûy hay nguoàn goác, chuùng ta haõy nghe yù kieán cuûa Thaùi Vaên Kieãm:

“Leã Nguyeân-Ñaùn hay noùi noâm na laø ngaøy Teát, laáy nguoàn goác töø ñôøi Nguõ-Ñeá Tam-Vöông, nhöng ngaøy thaùng laïi khaùc, khoâng nhö baây giôø: Ñôøi Tam-Vöông, nhaø Haï öa chuoäng maøu ñen, thì choïn ñaàu thaùng Daàn laø thaùng ñaàu ñeå aên Teát. Coøn nhaø Thöông öa thích maøu traéng, laïi löïa thaùng Söûu laø thaùng chaïp. Ñôøi nhaø Chaâu öa saéc ñoû, laïi choïn thaùng Tyù laø thaùng möôøi moät. Caùc vua chuùa noùi treân, theo ngaøy giôø, luùc môùi taïo thieân laäp ñòa, nghóa laø giôø Tyù thì coù trôøi, giôø Söûu môùi coù ñaát, giôø Daàn sinh loaøi ngöôøi maø ñaët ra Teát khaùc nhau.

Qua ñôøi Ñoâng chaâu, Ñöùc Khoång-Phu-Töû theo nhaø Haï, ñoåi ngaøy Teát vaøo thaùng Daàn ñeå cho thieân haï aên Teát nhöùt ñònh. Nhöng noù khoâng ñöôïc ñeå yeân, vì leõ ñeán ñôøi nhaø Taàn, thaùng Teát laïi nhaûy qua thaùng Hôïi, töùc laø thaùng möôøi.

Cho ñeán khi nhaø Haùn leân ngoâi trò vì thieân haï, theo chuû tröông cuûa Ñöùc Khoång-Phu-Töû, laáy thaùng Daàn laø thaùng Gieâng ñeå thieân haï aên Teát, laøm ngaøy nhaát ñònh cho ñeán ngaøy nay. Hôn nöõa caùc vua chuùa ñeàu nhìn nhaän, trong moät naêm coù boán muøa laø xuaân, haï, thu, ñoâng, maø chæ coù muøa xuaân laø töôi ñeïp hôn caû, khí trôøi maùt meû, eâm ñeàm hôn. Ñôøi nhaø Haùn, oâng Ñoâng-Phöông-Soùc cho raèng ngaøy taïo thieân laäp ñòa, coù theâm gioáng gaø, ngaøy thöù hai theâm choù, ngaøy thöù ba sanh heo lôïn, ngaøy thöù tö sanh deâ, ngaøy thöù naêm sanh traâu, thöù saùu sanh ngöïa, thöù baûy sanh ra loaøi ngöôøi, thöù taùm sanh ra nguõ coác...”

Ñoù laø nguoàn goác Teát Nguyeân Ñaùn. ÔÛ Vieät Nam chuùng ta chöa bieát daân mình baét ñaàu aên Teát töø thôøi naøo nhöng chaéc chaén ñaõ xa xöa vaø töø lai lòch Trung Hoa; Teát Nguyeân Ñaùn ñaõ hoaøn toaøn trôû thaønh moät phong tuïc beàn vöõng cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta vaø theo Ngoïc Taâm, hieän nay Teát Nguyeân Ñaùn laø moät caùi Teát ñaëc bieät cuûa daân toäc Vieät Nam. Tuy nhieân chuùng ta cuõng neân bieát raèng treân thöïc teá, ngöôøi Taøu (ôû Trung Hoa, Ñaøi Loan) vaø daân chuùng Ñaïi Haøn cuõng aên Teát Nguyeân Ñaùn cuøng ngaøy vôùi ngöôøi Vieät chuùng ta. Ñoù laø goác tích xa xöa theo saùch vôû. Coøn ñoái vôùi ñaïi ña soá ngöôøi daân mieàn Nam, Teát Nguyeân Ñaùn mang nhöõng muïc ñích vaø yù nghóa thöïc teá hôn. Mieàn Nam ít soáng theo toå chöùc ñaïi gia ñình nhö ngöôøi Taøu, con caùi lôùn leân coù gia thaát cha meï thöôøng cho ra ôû rieâng, ngoaïi tröø ñöùa con trai ñaàu (thöù hai) hay caäu uùt ôû ñeå chung lo phuïng döôõng cha meï. Baø con quyeán thuoäc noäi ngoaïi keû ñoâng ngöôøi taây, keû Saøi Goøn ngöôøi Luïc Tænh. Teát laø moät dòp gia ñình ñoaøn tuï beân baøn thôø oâng baø, bao nhieâu taâm söï, bao nhieâu chuyeän laøm aên gaëp gôõ vui buoàn ñöôïc cô hoäi thoá loä vôùi nhöõng ngöôøi gia quyeán. Hoài xöa, vaøo theá kyû XVIII, XIX vaø ñaàu XX, daân mieàn Nam queâ muøa lam luõ vôùi ruoäng vöôøn raãy röøng, traøm maám, quanh naêm tay laám chôn buøn eo seøo goø nöôùc, chæ moãi laàn Teát ñeán ngöôøi ta môùi nhô,ù môùi daùm queùt töôùc nhaø cöûa, doïn deïp ñoà ñaïc, chöng doïn baøn thô øtoå tieân, oâng Taùo, oâng Thoå ñòa moät caùch chu ñaùo. Ñoàng thôøi chæ chôø Teát, khi luùa ñaõ vaøng ñoàng hay ñaõ ñaày boà, nôï naàn trang traûi, söu thueá xong xuoâi, ngöôøi ta môùi nghæ xaõ hôi thaät söï; vaø trong caùi dòp “laâu laâu môùi coù moät laàn” ñoù ngöôøi ta môùi daùm nhaäu lu buø, chôi bôøi ñaøn ñòch, côø baïc thaû giaøn. Sau khi tìm hieåu nguyeân uûy cuõng nhö yù nghóa, chuùng ta cuøng quan saùt daân mieàn Nam aên Teát Nguyeân Ñaùn nhö theá naøo vaøo hai khía caïnh : vaät thöïc vaø tuïc leä.

B - VAÄT THÖÏC :

Chuùng toâi xin pheùp chæ ñieåm sô qua, heïn ôû phaàn II seõ ñeà caäp ñeán phaåm vaät thöïc phaåm ñaày ñuû hôn.

1. Phaåm vaät :

a. Treân baøn thôø: Phaåm vaät ñöôïc goïi laø ñoà thôø. Teát ñeán, ñoà thôø ít ñöôïc saém söûa theâm (ngoaïi tröø tröôøng hôïp bò beå, hö) nhöng luoân luoân ñöôïc ñem xuoáng lau chuøi kyõ löôõng. Quan troïng vaø ngaùn nhöùt laø chuøi ñænh lö vaø caëp chön ñeøn. Thuôû xöa (tröôùc 1990) laøm gì coù daàu chuøi boùng nhö baây giôø; ngöôøi ta beøn ñem traùi kheá chua ñaäp giaäp laáy nöôùc troän vôùi tro beáp; roài laáy caët baàn laøm mieáng chaám coï saùt, bao nhieâu ten seùt ræ ñoàng ñeàu ñi tuoát. Khoaûng ñaàu theá kyû XX ñeán 1945, ôû thò thaønh öa xaøi daàu boùng hieäu Taây U laø “chieán” nhöùt. Gioûi chuøi ñaõ ñöôïc khen nhöng bieát trau lö môùi quyù hôn, nghóa laø khi mua phaûi choïn kyõ lö khoâng bò tì veát vaø khi xaøi chuøi traùnh traày söôùt; thaønh thöû khi chuøi lö, con chaùu ñöùa naøo maïnh tay caåu thaû deã bò “kí” ñaàu. Lo boä lö xong phaûi lau queùt di aûnh oâng baø, böùc ñaïi töï, tranh sôn thuûy, baøn thôø. Roài tôùi suùc röûa, naøo quaû töû loäc bình, naøo ly, chung, cheùn dóa, dóa thôø.

b. Trong nhaø cöûa: Neáu nhaø quaù ngheøo thì caùi gì cuõ cuõng ñem ra röûa, lau chuøi hay söûa xaøi ñôõ. Thöôøng trong dòp Teát, daân laøng öa saém caùi môùi nhöõng vaät duïng sau :

-- Lieãn ñoái: laø thöùc ñaàu tieân ñöôïc mua hay vieát laïi môùi. Tröôùc khi böôùc voâ nhaø, thöôøng ít ai ñeå yù ñeán lieãn ñoái, khoâng phaûi khoâng coù maø vì maøu saéc ñaõ môø nhaït (bò aûnh höôûng cuûa khoùi nhaø beáp vaø thôøi gian), coù khi bò maát ñaàu raùch ñuoâi; nhöng vaøo dòp Teát, caëp lieãn ñoû thaém chöõ ñen hoaëc vaøng, baïc daùn doïc hai coät cöûa chính ñaäp vaøo maét moïi ngöôøi :

“Moân ña khaùch ñaùo thieân taøi ñaùo

Gia höõu nhaân lai vaïn vaät lai”.

Nhaø kia röïc rôõ vôùi caâu ñoái hai beân coät caùi :

“Taân nieân haïnh-phöôùc bình an taán

Xuaân nhöït vinh-hueâ phuù-quôùi lai”.

Coù nhöõng coät goã muïc nhö saép gaõy ñöôïc che ñaäy vôùi daêm caâu nhö :

“Thieân taêng tueá ngoaïi nhôn taêng thoï

Ñöùc maõ caøn khoân phöôùc maõn moân”.

Tö gia naøo tröôùc saân coù vöôøn hoa vôùi ao sen vôùi hoøn non boä nho nhoû, chaéc chuû nhaø khoâng queân daùn caëp lieãn:

“Sôn-thuûy thanh cao xuaân baát taän,

Thaàn-tieân laïc thuù caûnh traøng sinh”.

Coù xuaân môùi coù Teát, neân Teát ñeán laø dòp ngöôøi ta treo caâu ñoái taùn tuïng muøa xuaân :

“Xuaân nhö caåm-tuù nhaân nhö ngoïc,

Khaùch maõn gia-ñình, töûu maõn toân”.

Moãi laàn Teát nhöùt laø moãi laàn daân laøng coù quyeàn tin töôûng sau moät naêm lao löïc, ngöôøi ngöôøi hy voïng töông lai ñöôïc höôûng nhöõng ngaøy yeân bình vaø nhöõng ngaøy xuaân traêm söï toát laønh theo sôû nguyeän:

“Nieân nieân nhö yù xuaân,

Tueá tueá bình an nhöït”.

Vaø haèng chuïc caâu ñoái khaùc ñöôïc vieát khaép ñoù ñaây, noùi leân bao nguyeän voïng:

“Phöôùc sinh leã-nghóa gia-ñöôøng thaïnh,
Loäc tieán vinh-hueâ phuù-quôùi xuaân”.

Phöôùc loäc nhaø naày mong moûi, coøn ngöôøi khaùch thích coù phöôùc phaûi keøm theo ñöùc neân daùn caâu:

“Phöôùc maõn ñöôøng, nieân taêng phuù quôùi,
Ñöùc löu quang, nhöït taán vinh-hueâ”.

Toùm laïi, nhaän xeùt rieâng veà ñoái, lieãn Teát, chuùng ta thaáy mieàn Nam ít xaøi hôn mieàn Baéc, noäi dung töông töï mieàn Baéc vaø Trung (chæ khaùc ôû choã ñoïc: phuùc thaønh phöôùc, nhaät thaønh nhöït, thònh haønh thaïnh, v.v..). Lieãn, ñoái Teát ôû mieàn Nam töø sau ñeä nhöùt theá chieán ñeán nay, caøng ngaøy caøng ít ñöôïc daân chuùng thöôûng thöùc, vì haàu heát vieát baèng chöõ Haùn: ñaïi ña soá nhôn dòp Teát ngöôøi ta mua cuûa thaày ñoà, thaày Taøu nhöõng caâu lieãn ñoái vieát saün baùn ngoaøi phoá chôï ñem veà treo, daùn cho raäm ñaùm, vui cöûa, vui nhaø. Thænh thoaûng cuõng coù ñoâi caâu ñoái Noâm nhö :

“Ñoû ñen ñoâi ba ngaøy Teát,
Maën laït naêm baûy ngaøy chay”.

Ñaëc bieät ôû Caø Mau coù daùn lieãn “treân caây coät caém baøn OÂng Thieân, ngoaøi vöôøn treân thaân maáy caây cau, döøa, mít, oåi cho noù sai traùi”.
-- Reøm cöûa: Duø cöûa chính, cöûa soå hay cöûa buoàng, ngaøy xöa reøm cöûa goàm hai maûnh, khi thaû thì vaét qua hai beân, khoâng coù kieåu moät maûnh, kieåu reøm cöûa lôõ (löng chöøng cöûa), kieån maøn keùo nhö baây giôø. Xöa, reøm cöûa traùnh maùu traéng trôn (maøu cuûa tang cheá!), thích traéng cuõng phaûi theâu ñeäm maøu môùi khoâng bò dò nghò.

-- Boä tranh töù thôøi: baèng giaáy, thuôû xöa, coù khi veõ treân vaûi luïa, vì veõ tay neân nhaø khaù giaû môùi coù, coøn töø sau 1945 ngöôøi ta in saün baøy baùn neân nhieàu ngöôøi cuõng thích mua veà chöng trong nhaø, vöøa ñeïp vui, vöøa coù tính caùch giaùo duïc.
Tuy noùi laø tranh töù thôøi, töùc phaûi veõ caûnh boán muøa, boán thöù (nhö mai, lan, cuùc, truùc hay ngö, tieàu, canh, muïc), nhöng daàn daàn caûnh boán muøa nhöôøng böôùc cho truyeän tích nhö Phaïm-Coâng Cuùc-Hoa, Luïc Vaân Tieân, Con Taám Con Caùm, Traàn Minh khoá chuoái, Ñöùc Phaät Thích Ca, v.v..

Coøn caùc tranh rôøi töøng taám nhö tranh Laõ Voïng, Tieán Taøi, Tieán Loäc, Vuõ Ñònh, Thieân AÁt, Lyù Ngö voïng nguyeät, v.v.., maø daân mieàn Baéc thích chöng, laïi ít ñöôïc daân mieàn Nam öa chuoäng, chæ tröø thieåu soá trí thöùc tröôûng giaû. Coù nhieàu nhaø xaøi kyõ, heát Teát, tranh cuõng nghæ treo, ñeå daønh sang naêm xaøi nöõa cho ñeán khi cuõ meøm môùi chòu mua tranh môùi.

-- Taám naáp baøn: Ngaøy xöa, taám naáp baøn baèng vaûi boâng (neáu vaûi traéng thì hieäu 999 toát nhöùt!), ít baèng ny loâng nhö baây giô.ø Nhaø naøo sang troïng thì naáp baøn baèng tô haøng næ nhaäp caûng coù vieàn tua myõ mieàu, treân maët coù theâu hoa, phöôïng, long, laân röïc rôõ (maøu ñoû vaø vaøng noåi baät!).

-- Boâng chöng: Chöng trong luïc bình treân baøn thôø khaùc (thöôøng nhoû) chæ moät boù vaïn thoï ñaõ chaät luïc bình. Baøn thieân thöôøng ñöôïc chöng boâng traéng hay vaïn thoï. Keå töø sau 1945, ôû thò thaønh coù nhieàu nhaø thích hueä thì chöng baøn thôø giöõa vaø baøn thôø Phaät toaøn boâng hueä traéng keøm nhaønh döông lieãu giaû (laáy ñieân ñieån thay theá) nho nhoû; coøn caùc baøn thôø khaùc cuõng vaøng oái vaïn thoï. Ñoâi ba nhaø coù ñeäm theâm nhaùnh mai giöõa luïc bình. Coøn giöõa gian nhaø treân (töùc phoøng khaùch), nhaø naøo khaù giaû daùm chöng caû moät goác mai cao moät hai thöôùc, boâng rôùt vaøng neàn; ngheøo ngheøo keøm hai coät moät caëp chaäu cuùc, vaïn thoï, moàng gaø, ôùt kieång, quít kieång, v.v.. ÔÛ ngoaøi saân, tuøy nhaø coù ñaát vöôøn thì traêm hoa, caây kieång khoe saéc. Nhaø ôû chaät heïp thì cuõng coù ñoâi chaäu hoa kieång töôi thaém khaùc vôùi thöôøng ngaøy.

(Còn Tiếp)

[HanParis]

-- Phuïc söùc: Treû con nhöùt ñònh phaûi ñöôïc may saém duø cha meï giaøu ngheøo; ngheøo moät boä, toái thieåu cuõng coù caùi aùo môùi; giaøu thì hai ba. Maøu saéc röïc rôõ, ñoù laø ñaëc tính cuûa aùo quaàn treû con, nhöùt laø trong dòp Teát. Xöa, trong maáy ngaøy Teát, con trai con gaùi mang guoác (ôû nhaø queâ, thöôøng ngaøy ñi chaân khoâng, ngoaïi tröø con nhaø giaøu!); con gaùi keøm theâm ñoâi boâng, kieàng vaøng hay ñoàng. Trai traùng, thanh, thieáu nöõ chæ chòu thua treû con veà maøu, chôù ñeán Teát maø thieáu boä ñoà môùi laø moät ñieàu quaù buoàn (coù khi caûm thaáy maéc côõ). ÔÛ theá kyû XIX, chöa bieát xaøi myõ phaåm, chæ xöùc daàu döøa; nhöng qua ñaàu theá kyû XX, caùc coâ ñaõ bieát xaøi daàu thôm Coâ Ba, voøng vaøng laém kieåu, naøo khaâu vaøng, caø raù kieåu chöõ ngaãu (nguõ), kieåu lieân huôøn, daây chuyeàn naùch, v.v..


Coøn ñoái vôùi oâng giaø baø caû coù theå khoûi caàn saém söûa, nhöng Teát laø moät dòp ñeå hoï ñem aùo quaàn giaët chaûi söûa soaïn veùn kheùo. Tröôùc thôøi Taây ñoâ hoä laøm gì coù baøn uûi thì oâng baø chuùng ta cöù vuoát cho ngay roài xeáp laïi, daèn döôùi giöôøng naêm ba ngaøy, moät tuaàn laáy leân cuõng laùng o. Töø ñaàu theá kyû XX ñeán 1945, nhöõng ngöôøi hoïc ñoøi vaên minh AÂu Taây, baét chöôùc thöïc daân aên vaän laém moát. Beân ñaøn oâng coù quaàn laõnh ñen, giaøy haøm eách, aùo baønh toâ hoaëc maëc quaàn luïa traéng, coù daây nòt næ ñen, giaøy aên phoùn , caø la oaùch, aùo u ve, caàm can hoaëc theâm treân ñaàu caùi noùn næ hay quaán khaên nhieãu ñaàu rìu, mieäng ngaäm xì gaø (hoaëc oáng ñoùt hình chöõ S laø quaù baûnh teûn!). Beân phaùi yeáu baét ñaàu ñeå moùng tay daøi (nhöng aên traàu xæa thuoác!), maëc quaàn laõnh traéng möôùt vaø vaøi coâ, thím daùm “phi-deâ” caùi ñaàu.

2. Thöïc phaåm :
Goàm baùnh möùt, traùi caây, xoâi cheø, moùn aên, thöùc uoáng. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ ñeà caäp ñeán thöïc phaåm ñöôïc duøng trong dòp Teát tröôùc 1945, vì sau ñoù ñeán nay ngöôøi daân mieàn Nam khoâng coøn aên Teát nhö xöa: Töø 1945-1975 (ngoaïi tröø khoaûng thôøi gian ngaén nguûi 1955-1959) vì chieán tranh neân ngöôøi daân voäi vaøng aên Teát vaø bieát bao nhieâu thöïc phaåm nhaäp caûng vaø töø 1976 ñeán nay phong tuïc vaø hoaøn caûnh thay ñoåi, coäng theâm ñoà ngoaïi hoùa quaù nhieàu. Thuôû xöa, ôû laøng queâ, Teát ñeán khaép thoân laøng roän ròp laøm baùnh. Baùnh teùt ñöùng ñaàu, nhaø nhaø treo toøn ten. Ñaàu naày traùng baùnh, baùnh traùng moûng chieám ña soá, roài baùnh phoàng. Ñaàu kia xuùm xít goùi baùnh ích (eách), ñoå baùnh toå. Coøn phaûi ra chôï mua theâm baùnh quy, baùnh cuùng, baùnh caáp (caëp), baùnh boø, baùnh thuaãn (thöûn), baùnh da lôïn, v.v.. Nhaø naøo coù thôøi giô ø vaø ñuû vaät duïng lo laøm möùt döøa, möùt bí hoaëc theâm möùt göøng; coøn caùc loaïi maõng caàu, me, caø, khoai lang, v.v., môùi ñöôïc baøy ñaët chöøng sau 1945; khoâng laøm thì ra chôï maáy chuù Cheät baùn cho. Trong loaïi möùt phaûi keå ñeán hoät döa nhaø nhaø ñeàu mua, caùc coâ, caùc thím öa laém; thænh thoaûng coù nhaø duøng hoät bí rôï khoâ aên beùo hôn. Khaùch voâ nhaø ai trong ba ngaøy ñaàu naêm, nhìn leân baøn thôø, chaéc chaén seõ thaáy dóa quaû töû ñaày aép traùi caây. Noåi nhöùt laø maáy naûi chuoái môùi chín hoaëc xanh xanh; beân treân choàng choàng ñu ñuû, cam, vuù söõa, quít, maän, coù nhaø theâm nhaùnh sung ñeå noùi yù mong nhaø mình sang naêm phaùt ñaït ñaày ñuû. Traùi caây phaàn lôùn laø caây nhaø laù vöôøn; ñaëc bieät ôû mieàn Nam, coù Teát phaûi coù baùn, mua, cuùng, aên döa haáu (aên vôùi muoái chôù khoâng aên vôùi ñöôøng nhö ôû mieàn Baéc). Nhöõng nhaø khaù giaû hay ôû phoá chôï thích chöng theâm traùi caây nhaäp caûng cuûa Taøu: cam Tieàu, hoàng töôi hay khoâ, nhaõn khoâ, vaûi khoâ, v.v.. Treân baøn thôø khi doïn cuùng chuùng ta coøn thaáy xoâi cheø.

Baøn thôø OÂng Taùo, Thoå ñòa, Thaàn taøi hay ñöôïc cuùng cheø yû ít toán keùm vöøa deã laøm; baøn thôø oâng baø hay doïn cheø neáp, cheø troâi nöôùc (ñoïc traïi laø xoâi nöôùc), ñaäu xanh hay ñaäu traéng. Xoâi phaûi keå xoâi ñaäu xanh thoâng duïng; nhaø ngheøo naáu xoâi neáp trôn, xoâi laù caåm; vaø ñi chôï khi laïi haøng baùnh baø noäi trôï phaûi nhôù mua theâm xoâi vò. Trong dòp Teát lo ñoà Teát, quan troïng nhöùt laø thöùc aên, vì quanh naêm daân laøng aên uoáng qua loa (tröø khi coù gioã quaûy, cöôùi hoûi!); Teát ñeán laø dòp ñeå moïi ngöôøi maëc tình aên nhaäu. Maâm côm cuùng oâng duø duø maït reäp bao giôø cuõng goàm ít nhöùt ba boán moùn phoå thoâng: caù thòt kho, döa giaù, canh chua caù loùc, mì, buùn, huû tieáu xaøo, caù treâ chieân daàm nöôùc maém göøng, v.v.. Nhaø kha kha coù theâm canh loøng gaø buùn taøu, goûi gaø xeù phay, chaùo vòt, chaû, nem, bì...v.v.. Mieät Haäu Giang öa duøng döa boâng ñieân ñieån, döa moân, boâng suùn. Daân khaù giaû, daân chôï thích mua theâm: khoâ nai Bieân Hoøa, thòt phôi khoâ hay laïp xöôûng hieäu Xaûo-Ích-Höõu-Ích hoaëc laïp xöôûng Nam Vang, thòt vòt phôi khoâ. Khu Chôï Lôùn hay tænh lî, quaän lî coù nhieàu con chaùu Trung Hoa lai nhieàu ñôøi sinh soáng, thöùc aên pha nhieàu moùn Taøu theo kieåu naáu baùt traân nhö: kim chaâm, naám meøo, taøu huû ky, ñoàm ñoäp (ñoät ñoät), gaân nai, baøo ngö khoâ, v.v.. AÊn phaûi ñi vôùi nhaäu môùi ñuùng ñieäu. Trai traùng, nhöùt laø ngöôøi ñöùng tuoåi vaø maáy oâng giaø, aên ít maø nhaäu aép luùt. Röôïu ñeá “laøm ñaàu”, nhaø nhaø ñaày lít, phoå thoâng töø tröôc hoài Phaùp thuoäc. Nguõ gia bì cuûa Taøu cuõng ñöôïc qua mieàn Nam töø laâu. Röôïu aép xanh môùi coù khi Phaùp laäp haõng röôïu ôû Chôï Lôùn (haõng röôïu Bình Taây); daân chôï môùi nhaäu. Mai queá loä môùi coù sau 1954. Nhaø tröôûng giaû, daân thaày chuù theo thöïc daân öa khai vò baèng röôïu chaùt (hieäu Bordeaux phoå thoâng); röôïu coå nhaùc (hieäu Martel laø sang nhöùt!) uoáng giöõa tieäc ñeán “quaét” môùi thoâi. Cuoái cuøng, tröø treû con, ai ai cuõng uoáng traø sau khi traùng mieäng baùnh möùt. Hoài xöa, traø Blao (Baûo Loäc) chöa ñöôïc thoâng duïng; traø laù chæ nhaø naøo coù vöôøn môùi troàng daêm buoäi; haàu heát daân mieàn Nam uoáng traø Taøu (tröôùc 1945 traø Taøu hieäu Kim Hueâ noåi tieáng mieät Haäu Giang). Con nít thì noác nöôùc möa cuõng ñaõ ñôøi.

II. TUÏC LEÄ

1. Ñoái vôùi caùc ñaáng thieâng lieâng: Trong thôøi gian Teát Nguyeân Ñaùn khoâng coù tuïc cuùng rieâng Trôøi, Phaät, Thaàn, Thaùnh nhö ngaøy vía, muøng moät, ngaøy raèm, neân chæ khi naøo doïn côm cuùng toå tieân daân mieàn Nam baøy theâm treân baøn Thieân, baøn thôø Phaät, Thoå ñòa, Thaàn taøi, Taùo quaân moät bình boâng nhoû, moät dóa traùi caây, ba chung nöôùc, hoaëc theâm baùnh möùt, xoâi cheø vaø ñoát ba caây nhang. Saùng muøng ba6 nhaø nhaø ra saân doïn maâm cuùng ba vò Haønh Khieán (goàm : Haønh Khieán, Haønh Binh, Phaùn Quan) 7 goïi laøcuùng ñaàu naêm hay cuùng ra maét. Maâm cuùng goàm coù: moät con gaø, dóa traùi caây, cheø xoâi, bình boâng, nhang ñeøn vaø hai boä ñoà theá (moät boä nam cho choàng, moät boä nöõ cho vôï). Tuy nhieân, chieàu toái ngaøy cuoái naêm (30 hay 29 Teát tuøy naêm) trong leã röôùc oâng baø vaø hoâm muøng boán Teát cuùng taát, ngöôøi ta coù baøy theâm moät maâm ñoà maën ñeå cuùng Thoå ñòa, goïi laø cuùng “ñaát-ñai vieân-traïch” vaø daân laøng khoâng queân thænh OÂng Taùo ñi chaàu trôøi veà cuøng moät löôït vôùi leã röôùc oâng baø. Thuôû xöa ñuùng muøng ba, daân laøng queâ mieàn Nam môùi ñi chuøa, mieãu cuùng baùi Phaät, Tieân, Thaàn, Thaùnh, chæ tröø daân Chôï Lôùn, Saøi Goøn, Gia Ñònh coù tuïc ñi vieáng Laêng OÂng Baø Chieåu vaø xin xaâm ngay töø luùc giao thöøa. Keå töø sau 1945, daân laøng öa ñi chuøa töø saùng muøng moät lai rai ñeán chieàu muøng ba. Khi leã baùi chuøa chieàn, baø giaø vaø phuï nöõ chieám ña soá, daân laøng mang theo nhang ñeøn, ai dö giaû hay suøng baùi daâng theâm hoa quaû, baùnh möùt; coøn cuùng ñieän, laêng, mieãu, ngoaøi nhang ñeøn, hoa quaû, baùnh traùi coù khi ngöôøi ta daâng cuùng hay laøm leã taï baèng ñoà maën nhö ñaàu heo, gaø, vòt, v.v.. Rieâng giôùi treû, nhöùt laø trai traùng ñi leã chuøa, mieãu khoâng mang leã loäc cuõng khoâng ai dò nghò.

2. Ñoái vôùi ngöôøi ñaõ cheát : Ngaøy Teát coù theå coi nhö ngaøy gioã hoäi, ngaøy kî côm cho taát caû moïi ngöôøi trong doøng hoï noäi ngoaïi ñaõ khuaát maët maø cuõng laø thôøi gian daøi nhöùt trong moät naêm maø ngöôøi soáng môøi vong linh cuûa toå tieân, oâng baø, chuù baùc, coâ döôïng, em chaùu veà xum hoïp vôùi con chaùu, vôùi gia ñình. Bôûi vaäy, tuïc leä ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ cheát, trong maáy ngaøy Teát ñöôïc moïi daân laøng chuù troïng vaø thi haønh nghieâm chænh (trong nhöõng naêm loaïn laïc giaëc giaõ veà vaät chaát hình thöùc coù sô soùt, nhöng tinh thaàn vaãn nhö xöa). Töø 23 thaùng chaïp laàn löøa ñeán saùng 30 (hay 29) nhaø nhaø mua saém, queùt doïn, chöng dieän baøn thôø, ñoà thôø vaø moïi ngoõ ngaùch, vaät duïng cho thaät saïch seõ, töôi saùng ñeå chuaån bò ñoùn tieáp ngöôøi khuaát maët. Chieàu toái 30 (hay 29), naáu nöôùng xong xuoâi, vôï choàng con chaùu töïu hoïp ñuû maët laø baét ñaàu doïn ñoà cuùng ñeå laøm leã röôùc oâng baø. Bao nhieâu moùn ngon vaät laï baøy ra: baøn thôø chính giöõa moät maâm (ñeå cuùng cöûu huyeàn thaát toå), hai maâm cho hai baøn thôø nhoû beân phaûi, beân traùi (ñeå cuùng baø con beân noäi beân ngoaïi), treân baøn nöôùc keá baøn thôø lôùn moät maâm (ñeå cuùng ñaát ñai); ngoaøi ra, treân boä vaùn hay choõng tre beân traùi hoaëc beân phaûi baøn nöôùc cuõng coù baøy theâm moät maâm nöõa (ñeå cuùng caùc vong linh, vai ngang hay vai nhoû hoaëc baø con doøng hoï maø khoâng coù thôø treân hai baøn thôø nhoû), vò chi laø naêm maâm (ôû phoá chôï, thò thaønh nhaø cöûa chaät heïp thöôøng ba maâm vì chæ coù baøn thôø oâng baø). Noùi laø maâm chöù thöôøng treân ba baøn thôø, caùc moùn aên ñöôïc baøy lan traøn theo choã troáng, vì ñoà thôø nhieàu, baøn chaät khoâng theå ñeå maâm (coù khi phaûi ñeå choàng ñoà aên leân nhau vì thieáu choã!). Moãi maâm cuùng phaûi coù moät lö nhang, caëp chön ñeøn (khoâng coù thì uùp ngöôïc cheùn, laáy chai, laáy lon duøng taïm), ba chung nöôùc, ba chung röôïu, ba ñoâi ñuõa (rieâng maâm cuùng treân vaùn phaûi coù caû boù ñuõa vì röôùc nhieàu vong). Baøy bieän xong, nhang ñeøn höông traàn nghi nguùt, gia chuû ra laøm leã röôùc oâng baø. Theo Vieät Cuùc thuôû xöa ôû Goø Coâng (coù theå ôû nhieàu tænh
khaùc) leã röôùc oâng baø dieãn ra nhö sau: “Con chaùu ñeàu khaên aùo chænh teà, theo ngöôøi gia tröôûng ñi tröôùc, caàm hai caây mía lau, hoaëc truùc, thaúng ra cöûa ngoõ. Böng moät caùi khai hoäp, coù ñeøn nhang vaø traàu röôïu, ñöùng khaán vaùi vaø kính thænh Toå-tieân nhaân ngaøy Teát ngöï veà haâm höôûng töûu soaïn cuûa con chaùu daâng leã möøng xuaân. Choác laùt ngöôøi gia-tröôûng ñi trôû vaøo nhaø, con chaùu thöù töï theo sau, ñeå khai nhang ñeøn leân giöôøng thôø, thænh vong linh Toå-tieân an vò. Roài con chaùu lôùn nhoû quì baùi taï vaø döïng hai caây gaäy lau döïa hai beân baøn thôø, ñeå cuùng-kænh ba böõa”.

Coøn theo phong tuïc tröôùc 1945, gia chuû aên maëc chænh teà, ñoát neán vaø boù nhang, ñöùng tröôùc baøn nöôùc coù maâm cuùng ñaát ñai, quay maët veà baøn thôø lôùn, hai tay keïp chaët boù nhang môùi ñoát ñöa leân ngang traùn, xöng hoï, teân, lyù lòch, khaán nguyeän ñaát ñai vieân traïch, xin pheùp roài kænh röôùc vong linh toå tieân, oâng baø, doøng hoï veà chung vui aên Teát vôùi gia ñình. Ñoaïn gia chuû caém nhang töøng maâm, ñaàu tieân laø maâm ñaát ñai, baøn thôø chính, beân noäi, beân ngoaïi, maâm treân vaùn, moãi maâm xaù ba xaù roài trôû veà choã cuõ baùi taï boán laïy ba xaù. Sau gia chuû, ñeán vôï vaø con chaùu, laàn löôït kænh baùi ra maét toå tieân vôùi boán laïy ba xaù, khoûi ñoát nhang, khoûi ñi xaù töøng maâm cuùng. Tieáp ñeán gia chuû chaâm röôïu ôû caùc maâm, chaâm ba tuaàn röôïu, nhang gaàn taøn thì ñoå caùc chung nöôùc laïnh ñeå chaâm traø. Ñôïi nhang taøn, gia chuû ra ñaïi dieän gia ñình baùi taï boán laïy ba xaù laø xong leã röôùc oâng baø. Taét ñeøn, doïn thöùc aên veùn kheùo, caû gia ñình quaây quaàn aên uoáng vui veû. Qua caùc ngaøy sau, cho ñeán khi cuùng taát (cuùng tieãn) moãi ngaøy hai laàn (thöôøng vaøo saùng vaø chieàu), gia chuû nhaéc gia ñình doïn côm cuùng ñôn sô hôn leã röôùc oâng baø vaø nhang ñeøn ñöôïc canh chöøng ñoát chong suoát ngaøy. Neáu nhaø ngheøo thì muøng boán, nhaø giaøu muøng baûy cuùng taát, nghóa laø laøm leã ñöa vong linh toå tieân trôû veà coõi khuaát boùng. Töø 1945 ñeán nay, daân ôû phoá chôï soáng vôùi ngheà coâng chöùc, quaân nhaân, lao ñoäng, thöôøng cuùng taát vaøo muøng ba ñeå saùng muøng boán baét ñaàu ñi laøm vaø trôû veà cuoäc soáng thöôøng nhaät. Tuy nhieân neáu muøng boán nhaèm vaøo ngaøy Chuùa Nhaät thì nhieàu gia ñình ñeå oâng baø aên Teát vôùi con chaùu theâm moät ngaøy nöõa.

Böõa cuùng taát cuõng doïn naêm maâm (hoaëc ba maâm) nhö leã röôùc, nghi thöùc töông töï, chæ khaùc laø coù ñoát giaáy tieàn vaøng baïc, vaûi giaáy ñuû maøu goïi laø giaáy ñaát ñeå mong vong linh coù tieàn tieâu xaøi vaø vaûi voùc ñeå may maëc ôû coõi aâm. Theo Vieät Cuùc trong böõa cuùng taát töùc leã ñöa oâng baø :

“Ñeán chieàu muøng boán, laøm leã tieãn, töùc laø kieáu oâng baø. Ngöôøi trong gia-ñình, ñeàu khaên aùo chænh-teà, ñöùng tröôùc giöôøng thôø, ñeøn nhang nghi-nguùt, ngöôøi gia-tröôûng phuû- phuïc khaán vaùi, vi tieát xuaân qua, leã maõn, daâng leã tieãn oâng baø veà nôi tieân caûnh. Roài soaïn thu hai gaùnh ñoà vaät ñuû caùc thöù: baùnh, döa, traùi caây vaø caàm hai caây gaäy lau, ngöôøi gia-tröôûng xaùch ñeøn ñi tröôùc, con chaùu theo sau. Ra khoûi cöûa moät ñoãi, ñeå gaùnh xuoáng, con chaùu lôùn nhoû ñeàu chaép tay xaù boán phöông, toû yù ñöa oâng baø veà coõi haït. Leã xong, bæ hai caây gaäy lau, gaùnh, xaùch baùnh traùi trôû veà nhaø”.

3. Döïng neâu:


a. Nguyeân uûy :
Coù hai goác tích veà caây neâu, chuùng toâi thu nhaët vaø trình baøy ñeå quyù ñoäc giaû tuøy yù nhaän xeùt :

Thuôû xa xöa, ma quyû loäng haønh nhaát laø vaøo dòp Teát, muoân daân ñoà thaùn neân keâu cöùu ôn treân, ñöùc Phaät giaùng theá trò toäi. Ma quyû van tha vaø xin chöøa khoâng quaáy nhieãu ñaát Phaät. Boïn chuùng hoûi daáu hieäu cuûa Phaät ñeå traùnh xa, ñöùc Phaät phaùn nôi naøo coù phöôùn, coù chuoâng, coù khaùnh vaø coù raéc voâi traéng laø ñaát Phaät. Töø ñoù, Teát ñeán caùc chuøa troàng neâu treân treo phöôùn giaáy, khaùnh saønh vaø raéc voâi boät veõ cung teân ñeå ñuoåi taø ma. Daàn daàn daân chuùng baét chöôùc thaønh tuïc troàng neâu vaø raéc voâi moãi tö gia, mong muoán söï yeân laønh trong cöûa nhaø vaøo nhöõng ngaøy ñaàu naêm. Söï tích thöù hai keå raèng ngaøy xöa coù cuoäc tranh luaän giöõa moät baø tieân vôùi con yeâu, sau cuøng ñoâi beân so taøi cao thaáp baèng moät cuoäcchaïy ñua thaät xa. Baø tieân khoân kheùo caém tröôùc caùc caønh tre ñeán möùc thaéng, roài baø theo daáu caønh tre maø chaïy khoâng laïc loái neân thaéng cuoäc; con yeâu thua vaø toû veû sôï caùc caønh tre. Noi theo söï tích naày, trong dòp Teát Nguyeân Ñaùn, moãi gia ñình troàng moät caây neâu ngoaøi saân, yù nhö nhaéc yeâu quaùi haõy traùnh xa choã coù tieân giaùng traàn.


(Còn Tiếp)

[HanParis]

b. Caùch theå hieän : Mieàn Baéc döïng neâu sôùm vaø öa raéc voâi boät; trong khi daân mieàn Nam döïng neâu vaøo luùc saép giao thöøa vaø goàm coù : moät caây tre (hay truùc giaø) chöøa ngoïn, moät laù buøa baùt quaùi, ba laù traàu, ba mieáng cau (töôi hay khoâ), khoâng coù phöôùn, khoâng treo khaùnh vaø khoâng raéc voâi quanh tö gia (ngoaïi tröø ôû chuøa môùi coù phöôùn, khaùnh vaø raéc voâi; hieän nay nhieàu nhaø coù raéc voâi theo pheùp veä sinh khöû ueá hôn laø theo tuïc leä). Ngoaøi ra tröôùc 1945, ôû mieàn Nam, treân caây neâu nhieàu nhaø coù treo hình con caù cheùp baèng giaáy theo goác tích vaø yù nghóa sau : Theo huyeàn thoaïi, thuôû xöa, vuøng röøng nuùi tænh Töù Xuyeân beân Taàu coù moät caùi ñaàm lôùn. Haèng naêm ñeán muøa nöôùc luït, caù cheùp tuï hoïp ñoâng ñuû ñeå thi vöôït Vuõ Moân, coù ba caáp. Con naøo qua ñöôïc ñuû ba caáp seõ bieán thaønh roàng. Do ñoù caù cheùp ñöôïc moïi ngöôøi coi laø vua cuûa loaøi caù nöôùc ngoït vaø töôïng tröng cho tinh thaàn tranh ñaáu ñeå caàu tieán; treo con caù cheùp vaøo neâu laø ñeå taùn tuïng tinh thaàn cao ñeïp nhaèm muïc ñích giaùo duïc.

4. Ñoùn giao thöøa :

Vaøo ñeâm tröø tòch töùc ñeâm 30 (hay 29) thaùng chaïp. Giao thöøa laø gì? “Giao laïi caùi cuõ, ñoùn tieáp caùi môùi; chæ phuùt nöûa ñeâm 30 Teát, naêm cuõ qua, naêm môùi tôùi”, 10 ñoù laø ñònh nghóa cuûa Ñaøo Vaên Taäp. Coøn Ban Vaên Hoïc Hoäi Khai Trí Tieán Ñöùc cuõng ñaõ coù ñònh nghóa töông töï tröôùc Thanh Nghò : “Khoaûng naêm cuõ vaø naêm môùi giaùp nhau”.

Tröø tòch laø gì?
Tröø tòch laø “Tieát toái hoâm 30 Teát, heát naêm cuõ saép baét ñaàu sang naêm môùi”. Trong khi ñoù, Ñaøo Vaên Taäp noùi goïn tröø tòch laø “Ñeâm cuoái naêm”. Vôùi caùc ñònh nghóa vöøa ñieåm qua, chuùng ta coù theå hieåu giao thöøa vaø tröø tòch laø gì; baây giôø chuùng ta quan saùt daân mieàn Nam ñoùn giao thöøa nhö theá naøo. Trong ñeâm tröø tòch, tröø treû em leân ba leân naêm, moïi ngöôøi khoâng muoán nguû, khoâng theå nguû, ñeå ñoùn giao thöøa. Thuôû xöa, oâng baø cha meï con caùi tuï hoïp nhaø treân oân chuyeän gia ñình; roài ngöôøi lôùn keå chuyeän aên Teát hay nhöõng tuïc leä cuõ cho con chaùu nghe; khoâng coù chuyeän haáp daãn thì raùp soøng baïc nho nhoû vui cöôøi hæ haû. Khoaûng 1938-1955, nhieàu nhaø thöùc ñoùn giao thöøa vôùi daøn haùt maùy coå loå (quaây caàn leân daây thieàu baèng tay!), meâ maån nghe coå nhaïc mieàn Nam vôùi ban thaày Naêm Tuù, caùc coâ Naêm Phæ, Baûy Nam, Naêm Caàn Thô, caùc keùp Ba Vaân, Baûy Nhieâu gioïng ngoït vaø muøi khoù taû. Duø keå chuyeän, duø côø baïc, nghe ca kòch, moïi ngöôøi ñeàu thaáy con tim roän raõ khi saép tôùi giao thöøa. Roài caâu chuyeän ñang keå taïm ngöng, soøng baïc deïp, maùy haùt taét ñeå moïi ngöôøi chuaån bò.

Giao thöøa ñeán! Ñaây laø giaây phuùt thieâng lieâng cuûa moät naêm. Theo saùch vôû ñeå laïi, baáy giôø daân Vieät Nam laøm leã tröø tòch hay leã ñoùn giao thöøa ñeå tieãn ba vò thaàn Haønh Khieán, Haønh Binh, Phaùn Quan cuõ ñeå ñoùn ba vò môùi. Nhöng theo thoùi quen khoâng öa saùch vôû cuûa daân mieàn Nam, ñaïi ña soá (tröø caùc cuï ñoà, nhaø trí thöùc), ngöôøi ta chæ bieát doïn maâm ra saân cuùng giao thöøa ñeå tieãn naêm cuõ ñoùn möøng naêm môùi (maõi ñeán muøng ba môùi laøm leã ra maét ba vò thaàn vöøa keå nhö chuùng toâi ñaõtrình baøy ôû ñoaïn tröôùc noùi veà tuïc leä “ñoái vôùi caùc ñaáng thieâng lieâng”).

Maâm cuùng giao thöøa goàm co ù : ñeøn nhang (ôû mieàn queâ caém nhang khoâng coù lö höông thì laáy moät khuùc caây chuoái non thay theá), bình boâng nhoû, dóa traùi caây (coù theå thay theá baèng traùi döøa töôi). Traùi vôùi caùc leã cuùng khaùc, ñaëc bieät leã ñoùn giao thöøa ôû mieàn Nam haàu heát do ngöôøi vôï cuûa chuû gia phuï traùch. Bôûi vaäy, haàu heát khoâng khaán nguyeän theo vaên töï maø chæ bieát caàu trôøi khaán Phaät phoø hoä gia ñình sang naêm môùi laøm aên phaùt taøi, quyù quyeán an hoøa; roài laïi boán laïy vaø xaù boán phöông (moãi phöông ba xaù). Ngoaøi ra, khi cuùng giao thöøa, trong nhaø cuõng thaép nhang ñeøn, chaâm traø nöôùc môùi.

5. Ñoát phaùo :

a. Nguyeân uûy: theo saùch xöa, theo truyeàn khaåu, coù moät loaøi ma nuùi goïi laø Sôn Tieâu, heã chuùng ñuïng vaøo ngöôøi naøo thì ngöôøi ñoù bò ñau oám ñeán cheát, loaøi ma naày coù nhöôïc ñieåm laø sôï saám seùt neân trong ngaøy Teát daân chuùng baøy ra tuïc ñoát phaùo ñeå xua ñuoåi taøma. Nhöng ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam noùi chung, ngöôøi mieàn Nam noùi rieâng, tuïc ñoát phaùo nhaèm mang bao vui töôi tin töôûng tôùi con ngöôøi trong dòp xuaân sang. Coù baùnh traùi röôïu thòt, lieãn tranh maø thieáu phaùo, daân mieàn Nam nhö troáng vaéng nhö nhôù nhung. Coù theå coi phaùo laø tình nhaân moãi naêm môùi taùi ngoä, cuoäc gaëp gôõ daây döa khi xa xoâi khi tình töù luùc maën noàng. Saân nhaø ñaày xaùc ñoû hoàng ñöôïc moïi ngöôøi traàm troà raèng “aên Teát lôùn”. Bôûi vaäy, duø giaøu duø ngheøo duø keo cuù, ñeán Teát ai cuõng mua phaùo maëc duø bieát raèng :

“Thöøa tieàn mua phaùo ñoát chôi

Phaùo noå leân trôøi, tieàn vöùt xuoáng ao”.

(Ca dao mieàn Baéc)

b. Thôøi gian: töø 23 thaùng chaïp treû em vaø thieáu nieân baét ñaàu khai ngoøi phaùo Teát, laâu laâu moät tieáng nhö thuùc duïc nhö nhaéc nhôû naêm haàu taøn vaø xuaân saép ñeán. Ñeán chieàu toái 30 (hay 29), khoaûng 6-7 giôø, moïi baøn thôø ñeøn ñuoác saùng choang, höông traàm nghi nguùt, phaùo thi nhau noå töøng traøng doøn daõ. Laïch taïch, laïch taïch, laïch taïch ñuøng, laïch taïch duøng... Sau ñoù, phaùo lôi daàn, laùc ñaùc tôùi giao thöøa phaùo noå hôn bao giôø heát, moãi nhaø toái thieåu moät phong; tieáng phaùo ñaïi xeù maøn ñeâm ñaùnh thöùc vaïn vaät. Taâm can moïi ngöôøi haùo höùc tröôùc theàm naêm môùi. Khoaûng moät giôø sau, phaùo noå thöa daàn. Töø ñoù suoát maáy ngaøy phaùo vaãn noå tuøy nôi tuøy dòp (con chaùu chuùc Teát oâng baø cha meï, khaùch xoâng nhaø, daân laøng möøng Teát höông chöùc, cuùng côm ngaøy hai böõa, hoïc troø möøng Teát thaày coâ, cuùng ñaàu naêm . . . ñeàu laø nhöõng dòp ngöôøi ta ñoát phaùo tuøy thích) cho ñeán khi döùt leã cuùng taát (töùc leã ñöa oâng baø), tieáng phaùo môùi thöïc söï im hôi.

c. Caùc loaïi phaùo: goàm coù tieåu, ñaïi, tre, thaêng thieân, chuoät, chaø. Phaùo tieåu vaø phaùo ñaïi töông töï baây giôø, daân laøng coù theå töï laøm nhöng haàu heát ñeàu do ngöôøi Taøu baùn. Phaùo tre do daân laøng laøm, noå to hôn phaùo ñaïi, khuoân khoå baát nhaát tuøy yù tuøy thuoác noå nhieàu ít : loaïi nhoû nhöùt baèng ngoùn chaân caùi (vaán 4 lôùp), loaïi to nhaát baèng cuøm chaân daøi ñoä 1dm ñeán 1dm (vaán 8 hoaëc 12 lôùp); ngoaøi ra, nhaø tröôûng giaû coù khi vaán caây phaùo tre baèng caùi toái treû em, chöng ñeán cuùng taát hay raèm thaùng gieâng môùi ñoát. Vaät duïng laøm phaùo tre goàm coù : dieâm sanh laøm thuoác noå, voû hoät queït (hoaëc giaáy thieác, giaáy kieáng) laøm bao ñöïng thuoác noå, daây luøn (hay voû tre truùc moûng) phôi doät doät ñeå vaán laøm voû. Theâm nöõa, töø ñaàu theá kyû XX ñeán 1963, treû con trai traùng mieàn Nam coù chôi loaïi phaùo tre ñoát baèng khí ñaù töông töï kieåu suùng thaàn coâng, noå nhoû hôn phaùo tre vaán chuùt ít nhöng ñôõ toán keùm hôn vì cuïc khí ñaù ñöôïc laøm noå nhieàu laàn vaø oáng tre xaøi laâu môùi teùt. Phaùo thaêng thieân ít phoå thoâng, do daân laøng töï laøm nhieàu hôn mua; beà troøn cuûa noù lôùn hôn phaùo tieåu chuùt ít, beà daøi thì gaáp ñoâi, coù ñuoâi daøi baèng coïng laù döøa ñeå giöõ laùi cho phaùo khi chaâm læa seõ baén voït thaúng leân khoâng trung. Phaùo chuoät thôøi tröôùc 1945 khoâng phaûi laø loaïi phaùo beù tí treû con thích caàm tay ñoát chôi nhö baây giôø maø ñöôïc cheá coù hai ngoøi vaø coät tuoät song song vôùi sôïi daây ñeán traøng phaùo (tieåu vaø ñaïi); baét ñaàu ngöôøi ñoát chaâm ngoøi, vieân phaùo chuoät xòt khoùi löûa chaïy baén tôùi laøm traøng phaùo baét löûa noå doøn, ngay sau ñoù ngoøi ôû ñaàu kia cuûa phaùo chuoät laïi baét löûa xòt khoùi voït trôû ngöôïc höôùng cuõ. Phaùo chaø tröôùc 1945 do ngöôøi Taøu laøm baùn, hình theå nhö cuïc xoâi nhoû (to gaáp röôûi hay gaáp ñoâi vieân ñaïn chai) voø meùo; treû con thích mua roài chaø leân gaïch ñaù noå cheït cheït nghe vui tai. Ngoaøi ra coù phaùo boâng, nhöng daân laøng khoâng duøng trong dòp Teát, chæ vaøo nhöõng ngaøy leã cuûa Phaùp (nhö 14 Juillet, Noel, Teát Döông Lòch) thöïc daân hay caùc chuû quaän, chöùc vieäc Vieät Nam theo Taây môùi ñoát ñeå lieân hoan.

6. Xuaát haønh vaø xoâng ñaát: Tröôùc 1945, vaán ñeà xuaát haønh vaø xoâng ñaát ñöôïc daân laøng mieàn Nam löu taâm choïn löïa caån thaän vì hoï tin töôûng neáu xuaát haønh ñuùng ngaøy giôø ñuùng phöông höôùng cuõng nhö gaëp ngöôøi haïp tuoåi xoâng ñaát nhaø mình thì suoát naêm môùi gaëp nhieàu may maén, laøm aên phaùt ñaït, söùc khoûe doài daøo, coøn chaúng may ñi nhaèm höôùng hay ngaøy giôø xung khaéc hoaëc gaëp ngöôøi vía döõ hoaëc ñoäc aùc hay khôø khaïo ñeán ñaïp ñaát aét haún troïn naêm xuùi quaåy theá naøo cuõng mang vaï luïy vaøo thaân. Nhieàu ngöôøi dôû lòch Taøu (goïi laø Haï lòch) hay lòch quoác ngöõ coù ghi roõ ngaøy thaùng giôø hung kieát hoaëc nhôø thaày ñoà thaày boùi chæ daãn xuaát haønh. Chaúng haïn, ngaøy Taân Muøi khaéc tuoåi AÁt vaø tuoåi Ñinh Söûu; giôø kieát Daàn, Meïo, Tò, Ngoï vaø Thaân; ngaøy Quí Daäu khaéc tuoåi Ñinh, Taân Meïo; giôø kieát laø Daàn, Thìn, Tî, Ngoï. Coøn naêm Nhaâm Tyù xuaát haønh höôùng Ñoâng vaø höôùng Taây gaëp nhieàu quôùi nhôn giuùp ñôõ. So vôùi mieàn Baéc, daân Nam ít môøi heïn ngöôøi mình thích ñeán xoâng ñaát laáy heân cuõng nhö khoâng tin raèng chuû ai hay ngöôøi trong nhaø coù theå töï xoâng ñaát. Thöôøng thöôøng, khoaûng 11-12 giôø muøng moät trôû leân ngöôøi ta môùi daùm löïa nhaø quen thaân ñeán tröôùc (ñeå lôõ naêm ñoù gia ñình aáy coù gaëp xui xeûo thì hoï cuõng ít bò phieàn traùch hôn laø xoâng ñaát choã sô giao).

7. Ñi ñoà Teát, möøng tuoåi vaø chuùc Teát:

a. Ñi ñoà Teát: Trong dòp xuaân sang, ñi ñoà Teát (töùc bieáu Teát cuûa ngöôøi Baéc) cuõng laø moät moái lo, moät boån phaän cuûa moãi caù nhaân ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù aân nghóa vôùi mình. Khoâng keå vieäc con chaùu hoï haøng ñem leã vaät veà nhaø tröôûng toäc hay nhaø höông hoûa ñeå cuùng toå tieân oâng baø vaø con reå phaûi seâu Teát gia ñình beân vôï, coøn nhieàu ngöôøi phaûi ñöôïc lo ñi Teát. Naøo hoïc troø kænh Teát thaày coâ, beänh nhaân ñeàn ôn thaày phaùp thaày thuoác, thieän nam tín nöõ cuùng döôøng Phaät qua trung gian caùc baäc tu haønh, cha meï coù con kyù baùn caùc thaày baø cuõng phaûi nhôù ôn trong dòp Teát, v.v..

Trong nhöõng naêm tröôùc 1945 khoâng coù leä loái xoùm bieáu xeùn laãn nhau vaø daân laøng khoâng phaûi maéc naïn ñi ñoà Teát cho höông chöùc quan vieân (chæ höông chöùc nhoû môùi lo kænh Teát chuùc Teát quan lôùn maø thoâi!). Nhöng töø 1954 ñeán nay, aûnh höôûng cuûa ngöôøi Baéc, ôû phoá chôï coù tuïc ñi ñoà Teát laãn nhau vaø vaán ñeà ñi ñoà Teát trôû thaønh moät chuyeän ñaùng lo ngaïi ñoái vôùi nhöõng ai ñang tuùng quaãn.

(Còn 1 kỳ)

[HanParis]

b. Möøng tuoåi: Saùng muøng moät, treû con giaøu ngheøo ñeàu thay aùo quaàn môùi ñeå “laøm tuoåi” hay “maàn tuoåi” (ñoïc traïi töø möøng tuoåi) oâng baø vaø ngöôøi lôùn nghóa laø chuùc “soáng laâu traêm tuoåi” hay “laøm aên phaùt taøi”, v.v.. Roài ngöôøi lôùn (oâng, baø, cha, meï, chuù, baùc, coâ, dì...) cuõng chuùc laïi “hoïc haønh taán tôùi (neáu coù ñi hoïc!) “gaëp nhieàu may maén (neáu khoâng ñi hoïc hay boû hoïc vaø laøm luïng!) vaø “lì xì” bao giaáy ñoû trong coù xu hay tieàn caéc (baây giôø laø giaáy baïc!). Hoài xöa chöa coù bao lì xì in daùn saün ñem baùn thì daân mieàn Nam mua giaáy hoàng ñôn, caét daùn laøm bao.

c. Chuùc Teát: Thuôû xöa, keå töø tröa muøng moät Teát ngöôøi lôùn aên maëc chænh teà ñi töøng nhaø thaân baèng quyeán thuoäc thaêm vieáng vaø chuùc Teát goïi laø “ñi cung hæ”. Neáu chuû coù nhaø, ngöôøi khaùch ñaàu tieân voâ ñaát nhang laïy baøn thôø toå tieân, roài “cung hæ” nghóa laø trao cho chuû gia moät mieáng giaáy hoàng ñôn (kích thöôùc 1dm x 1dm), moät maët ghi teân hoï ngheà nghieäp, maët kia vieát boán chöõ “Cung chuùc taân xuaân” baèng chöõ Haùn. Chuû gia roùt röôïu môøi khaùch uoáng ly röôïu “khai xuaân” (thöôøng choïn röôïu ngoït hay nheï). Baùnh möùt traø nöôùc ñöôïc doïn ra, noùi cöôøi vui veû. Ñoä naêm möôøi phuùt sau, khaùch kieáu töø, chuû gia ñöa ra ngoõ vaø noäi ngaøy ñoù theá naøo chuû gia cuõng sang nhaø khaùch ñeå “cung hæ” traû leã thì khaùch môùi thoûa tình. Neáu nhaø ñoùng cöûa kín mít hay chuû nhaø ñi vaéng, khaùch gôûi laïi thieäp cung hæ Teát ôû keït cöûa hay ôû baøn treân roài voäi vaøng ñeán nhaø khaùc. Töø 1954 trôû laïi ñaây, tuïc “ñi cung hæ” cuõng coøn nhöng khoâng coøn ñöa thieäp cung hæ (neáu coù thì thieäp chuùc Teát ñaõ ñöôïc gôûi tröôùc ngaøy muøngmoät Teát!) vaø mieãn bôùt phaàn laïy ñoát nhang vaø laïy baøn thôø toå tieân; chæ trong voøng baø con maùu huyeát môùi coøn duy trì tuïc laïy baøn thôø trong luùc “ñi cung hæ” coù leõ “vì coù baø con vaø ngöôøi thaân thieát ñoâng-ñaûo, gia-chuû phaûi ñi khaép xoùm laïy caû traêm laïy trong ngaøy moàng moät, ñaàu goái raõ rôøi, qua hai ngaøy sau khoâng coøn chaân caúng ñi ñaâu nöõa”

8. Giaûi trí: AÊn Teát ñoái vôùi daân mieàn Nam (cuõng nhö ñoái vôùi daân mieàn Baéc vaø Trung) ngoaøi chuyeän cuùng kieán ñoù laøm dòp aên nhaäu vaø giaûi trí nhieàu ngaøy. Giaûi trí coù nhieàu thöù maø chuùng toâi seõ trình baøy kyõ ôû chöông II, trong ñoù cô øbaïc laø troø tieâu khieån maø daân mieàn Nam meâ nhöùt. Côø baïc coù ñuû moân. Naøo töù saéc vaø xeäp (phaùi yeáu chuoäng hôn caû), cu di, baøi caøo (trai traùng thích hôn), xì laùc (hay giaø daùch), boâng vuï, hoát me, baàu cua caù coïp (con nít meâ nhöùt!), v.v..
Caùc soøng baïc tuï taäp nhieàu nhaát ôû nhaø loàng chôï hay ôû caùc ngaõ ba ngaõ tö trong laøng ngoaøi phoá. Giaø treû beù lôùn ñeàu meâ man; thaày thôï cu li höông chöùc ñeàu bình ñaúng vaø khoâng sôï ai cöôøi cheâ khi ñaõ ngoài soøng trong ba ngaøy Teát. Ngoaøi côø baïc, trong dòp Teát, ôû mieàn Nam coøn coù moät thuù giaûi trí khaùc haún mieàn Baéc vaø Trung. Ñoù laø muùa laân. Ai ñaõ soáng ôû mieàn Nam, chaéc chaén ñaõ thaáy muùa laân trong dòp Teát hoaëc trong caùc leã loäc khaùc. Caùch thöùc muùa laân vaø hình daùng con laân chuùng toâi xin mieãn ñeà caäp ôû ñaây vì thieát töôûng ai cuõng ñaõ thaáy bieát; chuùng toâi chæ ñöa ra nguyeân uûy cuûa muùa laân ôû mieàn Nam. Muùa laân do quan nieäm (töø ñôøi Khoång Tö)û laân laø moät loaøi nhaân thuù hieám coù, chæ nhöõng luùc coù baäc thaùnh nhôn xuaát theá laân môùi ra ñôøi, neân trong dòp Teát laø thôøi gian thieâng lieâng trôøi Phaät thaàn thaùnh toå tieân töø theá giôùi khaùc veà ngöï traàn gian, laân xuaát hieän ñeå baùo hieäu ñeå ñoùn möøng. Theo Vaân Haïc, quan nieäm treân coù nguyeân do nhö sau :
“Ñôøi Xuaân Thu, Thuùc-Löông-Ngoät nguyeân laøm quan Ñaïi Phu laáy con gaùi hoï Thi khoâng con, vôï thieáp sinh con teân Maïnh Bì nhöng coù taät ôû chaân. OÂng caàu hoân hoï Nhan laáy con gaùi uùt laø Tröng-Taïi. Vôï choàng caàu töï ôû nuùi Ni-Sôn roài coù thai. Khi, saép laâm-saûn, Tröng-Taïi mô thaáy con kyø-laân nhaû ngoïc ôû coång laøng thaønh caâu : “Thuûy-tinh chi-töû, keá suy chu vi Toá-vöông” (con nhaø Thuûy-tinh noái nhaø Chu suy, laøm vua khoâng coù ngoâi). Nhan thò laáy giaûi luïa buoäc vaøo söøng noù giaét ñi. Khi sinh coù naêm oâng laõo ñöùng ngoaøi saân xöng laø naêm vì sao roài bieán maát, coù hai roàng xanh vaây quanh nhaø, treân trôøi coù tieáng aâm-nhaïc vaø coù tieáng noùi raèng: “Trôøi caûm sinh Thaùnh-töû neân giaùng tieáng hoøa vui xuoáng traàn”. Nhan thò sinh trai dieän maïo phöông-phi ñaët teân laø Khaâu töï laø Troïng Ni (kyû nieäm teân nuùi) sau thaønh Ñöùc Khoång-Töû”. Vaäy “muùa laân chaúng phaûi laø moät troø vui thöôøng maø haøm moät yù nghóa cao-thöôïng, moät hy-voïng toát ñeïp, caàu chuùc ñôøi thaùi-bình thònh trò”.

9. Teát nhaø Teát cöûa, Teát traâu : Trong dòp xuaân sang, taïi mieàn Nam khoâng phaûi chæ rieâng con ngöôøi aên Teát maø coøn phaûi cho nhaø cöûa vaø traâu aên Teát nöõa.

a. Teát nhaø Teát cöûa: Thuôû xöa, khuya muøng ba raïng muøng boán laøm leã Teát nhaø Teát cöûa; töø 1945 ñeán 1963 moät soá daân queâ mieàn Nam vaãn coøn giöõ tuïc naày vaøo saùng muøng ba hay muøng boán tuøy nôi tuøy gia ñình. Keå töø 1975 tuïc naày daàn daàn mai moät. Theo ñoù, thuôû xöa, sau khi laøm leã taï thaàn baûn gia vaø thoå ñòa (baèng maâm baùnh traùi vaø traø röôïu), chuû gia caét giaáy vaøng baïc hình thoi hay vuoâng nho nhoû ñem daùn cöûa, tuû, baøn gheá, vaùn, giöôøng, khung beáp, coät, keøo, röông, traáp, coái, chaøy, lu, huû, v.v., trong nhaø; roài ra saân vöôøn daùn coät baøn thieân, daùn luoân thaân caây döøa, böôûi, maän, oåi, cam, quít, v.v., quanh nhaø, goïi laø “cho nhaø cöûa aên Teát”.

b. Teát traâu: Ngaøy xöa, ñoái vôùi daân laøng mieàn Nam, con traâu raát quan troïng, ngheøo giaøu cuõng nhôø noù, neân gia ñình aên Teát, ngöôøi ta khoâng queân tuïc Teát traâu. Teát traâu baét ñaàu töø saùng muøng boán baèng nhang ñeøn vaø maâm traùi caây, thuùng gaïo, giaáy tieàn vaøng baïc röôïu traø (coù choã cuùng baèng baùnh teùt vôùi ñöôøng nhö ôû Caø Mau) ñeå cuùng oâng Chuoàng baø Chuoàng. Sau ñoù, chuû nhaø laïi chuoàng traâu ñoå röôïu vaøo mieäng muõi traâu ñöïc vaø daùn hai söøng vaø ñoå nöôùc traø vaøo mieäng muõi traâu caùi; roài laáy hai laù vaøng baïc giaáy daùn hai söøng vaø thaû chuùng ñi aên töï do. Ñoaïn chuû gia thöôûng treû chaên traâu gaïo baùnh vaø lì xì; roài cho nghæ veà
thaêm gia ñình daêm ba hoâm. Trong khoaûng 1945 ñeán 1975, tuïc naày ít ñöôïc aùp duïng, moät phaàn vì chieán tranh khieán ngheà troàng luùa keùm ñi, cuõng nhö daân chuùng laøm ngheà thöông maõi, tieåu coâng ngheä khaù ñoâng, maùy caøy baét ñaàu daønh choã con traâu chaäm chaïp. Töø sau 1975 tuïc naày gaàn nhö mai moät.

10. Khai haï: coøn goïi laø khai sôn.
a. Nguyeân uûy: Theo Toan AÙnh, nguoàn goác leã khai haï nhö sau: “Leã khai-haï, ngöôøi Trung- Hoa goïi laø leã Nhaân-nhaät, nghóa laø ngaøy cuûa ngöôøi. Theo saùch Phöông soùc chieâm thuù thì taùm ngaøy ñaàu naêm moãi ngaøy thuoäc rieâng veà moät gioáng:

Moàng 1 thuoäc gioáng Gaø
Moàng 2 - - Choù
Moàng 3 - - Lôïn
Moàng 4 - - Deâ
Moàng 5 - - Traâu
Moàng 6 - - Ngöïa
Moàng 7 - - Ngöôøi neân ñöôïc goïi laø Nhaân nhaät.

Nhaân ngaøy Nhaân-nhaät laø ngaøy cuûa gioáng Ngöôøi neân ngöôøi ta laøm leã cuùng Trôøi, Ñaát ñeå ñaùnh daáu ngaøy ñoù. Ngöôøi Vieät-Nam nhaân dòp naøy, ngoaøi leã giöõa
trôøi cuùng Trôøi, Ñaát, coøn söûa leã cuùng Gia-tieân, cuùng Thoå-coâng vaø cuùng thaàn Taøi. Thöôøng sau leã naøy, nhöõng ngöôøi buoân baùn môùi baét ñaàu ñi chôï, môû cöûa haøng”.


b. Söï theå hieän: Thuôû xöa, mieàn Nam aên Teát tôùi muøng baûy, traêm vieäc taïm ñình chæ (cöõ ñaøo ñaát, chaët caây, ñoán cuûi, v.v.), moïi ngöôøi chôø laøm leã khai haï môùi trôû laïi coâng vieäc laøm aên haèng ngaøy. Leã khai haï coøn goïi laø leã haï vì trong leã naày coù tuïc haï neâu ñaõ troàng töø hoâm 30 (hay 29) Teát. Tröôùc 1945, saùng muøng baûy, höông chöùc tuï taäp ôû ñình sau khi cuùng Trôøi Phaät maâm traùi caây baùnh möùt nhang ñeøn, oâng chaùnh baùi (hay boài baùi) ñaùnh ba hoài moõ (goïi laø “khai moõ”) vaø ba hoài troáng (goïi laø “khai troáng”) ñeå baùo hieäu daân laøng bieát ñình laøm leã khai haï roài haï neâu xuoáng. Ñoaïn oâng chaùnh baùi ra saân ñaøo moät cuïc ñaát vaø chaët moät nhaùnh caây töôïng tröng. Töø giôø phuùt aáy daân laøng môùi ñöôïc pheùp moùc ñaát beû caây laøm luïng ñoàng aùng raãy vöôøn, ai baát tuaân lôõ cuoác ñaát chaët caønh tröôùc khi oâng chaùnh baùi laøm leã khai haï seõ bò laøng phaït vaï, ñoùng traêng. Gaëp nhöõng naêm, coâng vieäc ruoäng raãy quaù thuùc baùch khoâng theå chôø ñeán muøng baûy thì muøng ba theo lôøi yeâu caàu cuûa daân laøng, ban Hoäi teà nhoùm taïi ñình laøng kyù teân thoûa thuaän cho oâng chaùnh baùi laøm leã khai haï sôùm hôn thöôøng leä, baáy giôø daân laøng môùi daùm laøm luïng. Coøn taïi tö gia, chuû nhaø laøm gaø vòt côm canh cuùng caùc baøn thôø roài cuõng haï neâu. ÔÛ thoân queâ mieàn Nam, trong khoaûng 1945- 1963, tuïc troàng neâu coù nhaø giöõ nhaø khoâng neân leã khai haï bò laõng queân daàn; trong khoaûng 1963-1975, raát hieám nhaø coøn giöõ; keå töø sau 1975, caây neâu chæ coøn coù ôû chuøa ñình maø thoâi. Trong khi ñoù, ôû phoá chôï thò thaønh keå töø 1945 veà sau daân chuùng boû haún caây neâu vaø leã khai haï ngoaïi tröø chuøa ñình.