FDC VNCH (1951-1975)

[The smaller dragon]

Bộ Tem Với Dấu Ngày Ðầu Tiên VNCH (1951-1975)

Trước năm 1975, việc sưu tầm dấu ngày phát hành đầu tiên không chỉ giới hạn trong các loại phong bì thường gọi là First Day Cover (FDC). Tùy theo hoàn cảnh thực tế, óc sáng tạo, cùng khiêú thẩm mỹ của cá nhân người sưu tập và óc thương mại của giới buôn bán tem mà bộ sưu tập dấu ngày phát hành đầu tiên của bộ tem VNCH đã hình thành trong khoảng những năm 1951-1975 có nội dung rất phong phú, đa dạng, và mỹ thuật.

Trong bài giới thiệu này, tôi sẽ điểm qua các hình thức khác nhau của dấu ngày phát hành đầu tiên, riêng phong bì (FDC) sẽ trình bầy sau cùng vì sự phong phú và phức tạp của nó.

1) Thiệp Ngày Ðầu Tiên. Ðây là những tấm thiệp in trên giấy dầy, gấp đôi lại. Thường thường những thiệp này nhỏ hơn khổ phong bì, và in thêm đôi ba chi tiết về bộ tem mới phát hành. Do đó, một số dân chơi tem, nhất là người Mỹ, đã nhầm lẫn và liệt kê những thiệp này vào loại tem tập (booklet) của VNCH. Hình in trên thiệp (cachet) cũng là những hình in trên phong bì đầu tiên. Vỉ thế, tôi nghĩ loại thiệp này cũng do chính những tay buôn bán tem sản xuất phong bì đầu tiên sản xuất chứ không ai khác. Vì kích thước của các thiệp đầu tiên nhỏ đến tủn mủn, cách trình bầy có khi lại vụng về... là những lý do giải thích nhiều người trước năm 1975 không thích sưu tầm thiệp đầu tiên. Nhưng ngày nay ai muốn tìm lại các loại thiệp ngày đầu tiên thì hơi muộn.

Hình 1: Vài mẫu thiệp đầu tiên

2. Tờ Ngày Ðầu Tiên. Phương cách sưu tầm này được hình thành là do hoàn cảnh thực tế ở VNCH trước năm 1975: thị trường lúc ấy không có sẵn các loại stock sheet hay an bum nào thích hợp để gài FDC thành một bộ lưu giữ được an toàn và lâu dài. Do đó, một số dân chơi tem mới nẩy ra sáng kiến thực hiện tờ đầu tiên. Những tờ đầu tiên này rất khác nhau tùy từng dân chơi. Có khi chỉ là một tờ giấy trắng đơn thuần với bộ tem và dấu ngày đầu tiên. Có khi là một tờ từ tập vở nắn nót viết tên bộ tem, chắc xuất phát từ một cậu học sinh trung học. Có khi là một tờ với hình vẽ tô mầu bằng tay, được chau chuốt đến mức tối đa. Phải nói bộ sưu tập tờ ngày đầu tiên rất phong phú, muôn tờ muôn vẻ, tùy quan niệm riêng và khiếu thẩm mỹ của người thiết kế.

Hình 2: Vài mẫu tờ đầu tiên của tư nhân

Có khi người thiết kế công phu và kiên nhẫn làm tờ đầu tiên trong nhiều năm liên tiếp vì cùng đề tài, như trường hợp tờ đầu tiên bộ tem Người Cầy Có Ruộng trong ba năm 1973-1975 sau đây.

Hình 3: Tờ đầu tiên nhiều năm liên tiếp

Từ khoảng năm 1966, tờ đầu tiên trở thành một sản phẩm thương mại khi giới con buôn bắt mạch được nhu cầu của dân chơi tem đã in sẵn hình rồng và phụng hay mẫu tem.

Hình 4: Tờ đầu tiên có hình in bán sẵn

3. Sách Ngày Ðầu Tiên. Ðồng dạng với tờ đầu tiên, nhưng thay vì những tờ rời nhau, đây là nhiều tờ đã đóng thành tập 44 trang do hiệu buôn bán tem của cụ Chinh (và con là bà Lê Thị Cát) đường Cao Thắng Sài Gòn sàn xuất.

Hình 5: Sách ngày đầu tiên

4. Thiệp cực đại. Thiệp cực đại hay maxicard là hình ảnh của chính mẫu tem hay liên hệ trực tiếp đến mẫu tem. Ngày 12/9/1952 nhân kỷ niệm đệ nhất chu niên ngày VN gia nhập Liên Hiệp Bưu Chính Quốc Tế, Sở Bưu Ðiện Việt Nam phát hành một thiệp cực đại theo mẫu tem. Thiệp này được ghi là “Carte postale,” tức là bưu thiếp, in tại nhà in tem thư Thomas de la Rue (London, Anh quốc) với số lượng 5.000 cái, có đánh số. Giá mặt $5.00. Thời VNCH không có ai sản xuất thiệp cực đại một cách đầy đủ và liên tục, trừ cụ Phạm Văn Trường. Vì thế, bộ thiệp do cụ Trường thiết kế ngoài gía trị bưu hoa còn có một giá trị quan trọng hơn, là tài liệu lịch sử, phản ánh những hình ảnh thời sự và xã hội của một thời đại. Ngoài cụ Trường, một số nhà sưu tập tem trong một vài trường hợp cũng thiết kế thiệp cực đại như bác Nguyễn Bảo Tụng, ông Vũ Văn Giớí...

Hình 6: Từ trái: mẫu maxicard chính thức và duy nhất của Bưu Ðiện (1),
của tư nhân cụ Phạm Văn Trường (2) và bác Nguyễn Bảo Tụng (3)

5. Ảnh Ngày Ðầu Tiên. Gần gũi với thiệp cực đại là ảnh ngày đầu tiên. Sản phẩm này có lẽ là sáng kiến của một tay chơi tem sống trong nghề nhiếp ảnh. Ðó là những bức ảnh đen trắng, đôi khi là mầu, chụp bộ tem mới phát hành. Rồi bộ tem thật được dán lên và lấy dấu ngày đầu tiên. Trừ phi người chụp ảnh đã có thể có tem trước khi phát hành -điều này tôi nghĩ khó có thể xảy ra-, cách sưu tầm này rất công phu vì người thiết kế phải chạy đua với đồng hồ trong khoảng thời gian không quá 12 giờ, từ khi Bưu Ðiện mở cửa buổi sáng cho đến khi đóng cửa buổi chiều, nguời thiết kế phải hoàn tất nhiều công đoạn. Trước hết là mua bộ tem mới. Sau đó đem về nhà hay tiệm để chụp lại, rồi rửa thành ảnh. Rồi dán bột tem mới vào ảnh. Sau đó lại trở lên Bưu Ðiện xin dấu. Các ảnh ngày đầu tiên là một sản phẩm độc đáo, riêng tư, đã phong phú hóa nghề chơi. Người có sáng kiến làm ra ảnh ngày đầu tiên có cái hãnh diện là đã thiết kế được một vật phẩm bưu chính đặc biệt không ai có. Các ảnh ngày đầu tiên chỉ thấy xuất hiện ba năm 1972-1974 mà thôi.

Hình 7: Vài mẫu ảnh ngày đầu tiên

(Còn tiếp)