[kuro_shiro]

Chiều 30 Tết khi mọi việc đã sửa soạn xong xuôi, nhiều nơi còn đi viếng mộ gia tiên, có hương hoa, vàng mã đốt ở mộ để mời gia tiên về ăn Tết, ở nhà sắp cơm cúng gia tiên trước giao thừa và đến giao thừa thì thôi không cúng nữa. Hiện nay nhiều nơi giản tiện hóa người ta cúng tất cả vào lúc giao thừa. Cùng với lễ cúng gia tiên được tiến hành suôt mấy ngày têt, ngày hai buổi, hoặc một buổi cho tới khi hóa vàng mới thôi.

Cỗ cúng tùy theo gia cảnh mà sắm. Không có quy định chặt chẽ. Căn bản là thành tâm, trang trọng chứ không nhất thiết phải linh đinh, rượu chè quá mức các cụ mới ban phúc lộc cho.

Thời điểm quan trọng nhất của Tết Nguyên Đán là đêm Giao thừa với lễ Trừ Tịch: “Trừ là giao lại chức quan, tịch là ban đêm”. Lễ Trừ Tịch cử hành lúc giao thừa là lúc cữ mới giao tiếp. Hết giờ Hợi sang giờ Tí vao lúc nửa đêm, là bắt đầu sang ngày khác âm lịch; cũ giao lại công việc, mới tiếp nhận. Vào thời điểm này người ta bày cỗ ra ngoài trời để cúng hai đoàn các quan nhà trời do một vị Hành khiển dẫn đầu ứng với mỗi năm qua lại bàn giao công việc cho hạ giới.

“Có mười hai vị Hành khiển luân phiên lể từ năm Tí đến năm Hợi là 12 năm, hết lượt lại quay trở lại năm Tí với vị Hành khiển của năm ấy”. Hành khiển có ông thiện, ông ác. Có năm trời ra tai hạn lụt lội mất mùa đói kém, hay dịch lễ chết hại, là do sơ tấu của Hành khiển, trừng phạt vua quan không có nhân chính hay dân ăn ở càn dỡ. Lễ Trừ tịch tiễn và đón các vị Hành khiển Phán quan của năm cũ năm mới, đồng thời cầu cúng cả bản cảnh Thành Hoàng và Thổ Địa Thần kỳ.

Các thôn xã thiết lập hương án nơi trung thiên, ở sân đình, ở văn chỉ, có khi ở ngã ba trước điểm canh, vàng hương trâu rượu hoa quả xôi gà, tế lễ trọng thể, trống chiêng vang dậy đêm khuya và pháo đốt ran, tư gia không làm riêng Lễ Trừ tịch.

Ở các tỉnh thành nhiều nhà cũng bày lễ lúc cúng giao thừa, trong sân hay trước cửa nhà, mâm lễ vật đặt trên chiếc ghế đẩu hay chiếc thùng gỗ, luộm thuộm không đúng nghi lễ đối với các vị Hành khiển Phán quan. Nhiều người không có ý thức rõ rệt lễ Trừ tịch, họ chỉ biết có thành tâm cúng lễ, vái từ phương, và cũng chẳng biết khấn Đương niên, Bản cảnh Thành Hoàng.

Đúng vậy, ý nghĩa nêu trên của lễ Trừ tịch, mà ta quen gọi là cúng giáo thừa đã dần dần phai nhạt. Nhiều người con nghĩa rằng cúng ngoài trời lúc giao thừa là cúng chúng sinh. Khi các thành thần cụ kỵ, gia tiên được ăn cỗ trong nhà thì ở ngoài chúng sinh, ma đói không biết ăn tết ở đâu, do vậy muốn được yên ổn không chỉ dăm bà ngày tết và cả năm mới sắp tới thì nhất thiết phải có mâm cỗ cúng chúng sinh. Dù rằng ý nghĩa của việc cúng ngoài trời có biến đổi thể nào đi nữa thì tục lễ này vẫn mang ý nghĩa triếthọc – nhân văn tốt đẹp, nên giữ, có điều đúng là “Biết thấu tâm lý của người giàu, các cụ ta có nhiều câu chuyện răn đời để người ta hiêu rằng: các quan mặc đầu phút bàn giao bận rộn khẩn trương nhưng vì là… người nhà trời nên có tài thấu hiểu ngay ruột gan của gia chủ. Nếu có ý cầu lợi, mua chuộc, đút lót, các vị chỉ nhìn dấu hiệu ở khói hương, lửa đài là biết ngày, và lập tức các vị dông thẳng, không thèm ngó ngàng gì đến vật cúng giao thừa của các nhà cầu lợi ấy nữa. Trái lại, những nhà chân chất, thật thà, sống bằng lao động, ăn ở tử tế thì có khi chỉ cần chén rượu, nén hương, các vị có chức trách biết ngay mà vui vẻ thưởng thức, dốc lòng phù hộ”.

Cần sắp lễ cúng gia tiên và cúng Trừ Tịch, sau đó khấn đến lúc giao thừa vừa tới đốt pháo mừng năm mới. Tục đốt pháo vào lúc này có nhiều ý nghĩa. Theo quan niệm truyền thống, bánh pháo đốt phải đạt yêu cầu là cháy đều, nổ giòn giã liên tiếp từ khi châm ngòi đến khi cháy hết dây không bị đứt đoạn, có số lượng các quả pháo bị thối, hỏng, không nổ rất ít. Xác pháo (các mảnh giấy từ quả pháo vỡ vụn khi nổ) rải mảnh vụn đỏ thắm đầy sân như những cánh hoa đào. Được như vậy thì sự khởi đầu ngày lễ sẽ may mắn, vạn sự tốt lành. Song đây là một việc nhất sức tốn kém – lãng phí mà nhất là hại đến sức khỏe.

Để chống lãng phí và ngăn ngừa tai nạn do pháo, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Chỉ thị số 406/TTg ngày 8 tháng 8 năm 1994 (có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 1995) nghiêm cấm tàng trữ, mua bán, vận chuyển và sử dụng pháo trên toàn quốc. Từ đó, phong tục đốt pháo nhân ngày lễ tết cổ truyền ở Việt Nam đã mất, hình ảnh tràng pháo và tiếng vang náo nức khi nổ của dây pháo chỉ còn xuất hiện trong phim ảnh hay vang bóng trong trí nhớ của mọi người như một sự hoài niệm. Có thể học tập kinh nghiệm của chính người dân đã phát minh ra pháo và tục lệ đốt pháo lúc Giao thừa là ghi âm tiếng pháo nổ và đến lúc đó chỉ việc mở ra thôi. Quan trọng là “tín hiệu” pháo nổ, chứ không cần xác pháo bay khắp rơi. Và hiện nay, pháo hoa được bắn có tổ chức quản lý của chính quyền ở các thành phố mừng Giao thừa.

Pháo mới kêu to một tiếng đùng

Hỡi ơi xác pháo đã tan không

Tiếc thay thân pháo không còn nữa

Nhưng đã tan ra vạn sắc hồng.

Văn khấn Giao thừa có thể tùy theo khả năng của mọi người, căn bản vẫn là hai chữ “thành tâm”.

Sau khi gia trưởng khấn lễ xong thì các thành viên trong gia đình lần lượt theo thứ tự tới chắp lễ trước bàn thờ hay mâm cúng. Các nghi lễ đó kết thúc và năm mới vui vẻ hội hè bắt đầu. Mọi người trong gia đình chục tụng lẫn nhau, nhiều nhà còn mở sâm banh theo phong tục châu Âu. Người lớn mừng tuổi cho con cháu tiền mới trong những phong bao đỏ gọi là lì xì với những lời chúc mừng ăn no, chóng lớn.

Theo cổ tích Trung Quốc thì trong "hồng bao" có 8 đồng tiền (là Bát Tiên hoá thân) được đặt dưới gối đứa trẻ để xua đuổi quỷ đến quấy nhiễu. Con cháu cũng có thể mừng lại cha mẹ ông bà. Việc mừng tuổi tiền mới này chỉ là làm phép chứ không nhất thiết phải tiền to, tiền nhiều mới có nhiều tài lộc. Việc mừng tuổi còn tiếp tục suốt mấy ngày tết.

Cần lưu ý là tiền bạc vàng mã cầu giữ y là tiền bác nhang đèn suốt mấy ngày tết cho đến lễ Hóa vàng.

Sau phần nghi lễ chính thức tại nhà, người ta có thể ra khỏi nhà đi hái lộc. Trước đó người đi hái lộc hay xem hướng giờ xuất hành, có thể đi vào sáng mùng một. Song theo quan niệm xưa tốt hơn cả là xuất hành đi lễ các đình chùa, miếu, điện để cầu phúc, cầu may. Sau khi lễ xong lúc trở về người ta hái một cành cầy, nhành lá đem về với ý là xin lộc Trời đất, Thần Phật. Cành cây đó gọi là cành lộc và được đem về nhà cắm trước bàn thờ cho tới khi tàn khô. Hái lộc là một tục lệ mang tính biểu trưng tốt đẹp.

Có thể thay hái lộc bằng cách tới chùa thắp hương khấn vái xong đem về cắm ở bàn thờ nhà mình cũng tốt. Hương đó gọi là hương lộc.

Người ra khỏi nhà trở về đầu tiên hay người đến thăm đầu tiên sau giao thừa gọi là người xông nhà. Người ta tin rằng người xông nhà có vía tốt sẽ đem lại tài lộc. Do đó nên thường xem tuổi để chọn người trong nhà xông đât, xông nhà, hoặc giả nhờ ai đó trong họ hang bạn hữu có vía tốt lành trong năm đó tới xông nhà họ. Con có tục người xông nhà tới đốt pháo, và sau đó là chúc tụng gia chủ.

Tục xông nhà, xông đất này là một trong những điều kiêng ngày Tết nhằm tránh giông, nghĩa là không may mắn xui xẻo có thể xảy ra trong năm mới. Do vậy trước khi tới chúc tết nhà khá vào đầu năm mới bản than cũng phải xem gia chủ có kiêng gì không và tế nhị hơn là chọn thời gian thích hợp. Khi nhà đang có tang thì tốt nhất trong ba ngày tế không nên tới chúc tết ai cả. Còn nhiều điều kiêng kỵ khác cần biết là trong dịp đón năm mới phải nói năng giữ gìn, không văn tục, không mắng mỏ lẫn nhau, đánh đập con cái, vân vân, tóm lại không làm điều gì bị coi là xấu là dở để tranh giông cả năm. Đó là điều kiêng kỵ tốt nhất cần phát huy, giữ gìn.

Đặc biệt là với tục kiêng quét nhà. Tục này là do ở trong “Sưu thần ký” có chuyện người lái buôn tên Âu Minh đi qua hồ Thanh Thảo. Thủy thần cho một cô hầu tên là Như Nguyệt, đem về vài năm thì giàu to. Đến sau, một hôn nhân ngày mùng một tết đánh Như Nguyệt, Như Nguyệt chui vào đống rác rồi biến mất, từ đấy nhà chàng kia lại nghèo đi. Bởi thế ta theo tục Tàu, kiêng không quét nhà hốt rác trong mấy ngày Tết. Hiện này người ta chỉ còn kiêng đến hết ngày mùng một thì thôi.