Nhà cách mạng Nguyễn Văn Cừ sinh ngày 09-7-1912, quê thôn Cẩm Giàng, xã Đồng Nguyên, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Năm 1927, đang học ở trường Bưởi (Hà Nội), do hoạt động trong tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội, ông bị đuổi học. Năm 1929, ông được kết nạp vào chi bộ Cộng sản đầu tiên ở Hà Nội. Năm 1930 ,ông làm Bí thư đầu tiên Đặc khu Hòn Gai - Uông Bí. Sau đó ông bị bắt, kết án khổ sai đầy ra Côn Đảo. Trong tù, ông tranh thủ học tập chủ nghĩa Marx - Lenin, viết báo, và trở thành một cán bộ lý luận xuất sắc.
Năm 1936, ông được trả lại tự do rồi được cử vào Ban chấp hành Trung ương Đảng năm 1937. Năm 1939, với cương vị Tổng Bí thư, ông chủ trì Hội nghị Trung ương lần thứ VI. Đến tháng 6-1940 ông bị bắt tại Sài Gòn. Thực dân Pháp kết án tử hình ông với tội danh "chủ trương bạo động" và là "người có trách nhiệm tinh thần trong cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ".
Ngày 28-8-1941, ông bị xử bắn tại Bà Điểm, Hóc Môn. Tại pháp trường, ông đã quyết xé tấm băng đen bịt mắt và hô lớn "Cách mạng Đông Dương thành công muôn năm!". Khi đó ông mới 29 tuổi.