Haiku - vẻ đẹp độc đáo của thơ văn Nhật Bản
Lưu giữ những khoảnh khắc của cuộc sống
Một yếu tố đáng chú ý khác của haiku là yếu tố “mùa”. Các nhà thơ haiku hầu như lúc nào cũng đưa mùa vào thơ và các từ ngữ liên hệ đến mùa được gọi là “kigo” (quý ngữ).
Cách dùng kigo trở thành quy luật và các tuyển tập thơ haiku thường sắp xếp các bài thơ theo từng mùa.
Sakura nở rộ trong công viên Ueno
Ví dụ khi
Basho viết:
Một đám mây hoa
Chuông đền Ueno vang vọng
Hay đền Asakusa
Thì người đọc hiểu ngay ông đang nhắc đến tiếng chuông mùa xuân. Vì “một đám mây hoa” ám chỉ hoa anh đào đang nở rộ, đó là biểu tượng của mùa xuân, là “từ mùa”. Cũng như ở Việt Nam ta mùa xuân đặc trưng với hoa đào, mùa hạ với hoa phượng, mùa thu với hoa cúc vậy.
Cũng tựa như hình ảnh các mùa xuân khác: hoa mơ, liễu, hoa triêu nhan, chim én, se sẻ, bướm, chim oanh, tuyết tan… hoặc các hình ảnh về lễ nghi tôn giáo và sinh hoạt đồng áng của mùa đầu tiên trong năm. Tất nhiên, các mùa khác nhau cũng có vô vàn hình ảnh có thể dùng làm “kigo”. Nào, bây giờ thì các bạn hãy cùng Ichi thử thưởng thức haiku cho bốn mùa nhé!
Hoàng hôn
Tiếng bắn chim trĩ vang dội
Trên triền núi xuân
Yosa Buson
Ve sầu vui hát
Không mảy may hay biết
Chết đã gần kề
Basho
Trong âm u
Hiên nhà thấm ướt
Mưa thu
Taigi
Trên trảng cây tuyết rơi này
nếu chết đi, tôi cũng sẽ
thành bức tượng phật tuyết
Chosui
Đọc hai bài thơ trên đây của
Buson và
Taigi ta sẽ thấy ngay rằng dường như đó chỉ là một cú chớp máy ảnh bắt lại khoảnh khắc, hay một bức tranh vẽ theo lối tối giản (minimalism). Chỉ một vài danh từ, một vài nét bút gợi tả mà tác giả đã vẽ nên cả một khung trời mùa xuân và mùa thu với những đặc trưng riêng có của chúng.
Ngược lại, hai bài thơ của
Basho và
Chosui thì không được khách quan như thế! Đó là hai bức tranh xen lẫn ý nghĩ của tác giả. Một người thì nghĩ về cái chết sắp tới của những con ve sầu, người kia thì nghĩ về cái chết của mình. Nhưng dường như, các tác giả nghĩ về sự chết không phải để u sầu, mà với một tâm thế thản nhiên, coi đó như một phần tất yếu của cuộc sống.
Sự phát triển của haiku
Chuyển qua thời hiện đại, nhất là khi haiku trở thành một thể thơ quốc tế, loại thơ tam tuyệt ấy được dùng để thể hiện đề tài, một cảm thức, cả dục tính, nhục cảm.
Bên ngoài Nhật Bản, hàng loạt thơ haiku đã được sáng tác bằng các ngôn ngữ khác nhau: Pháp, Anh, Đức, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Ý…
Không còn từ mùa, không còn bị bó buộc vào luật âm tiết 5,7,5 - thơ haiku khi sang phương Tây đã được tiếp biến văn hóa rất nhiều. Các bạn hãy thử cảm nhận sự khác biệt của mỹ cảm phương Tây ở những bài haiku dưới đây:
Dấu son
Bình mẫu đơn
Trên nụ hoa trắng
Một dấu môi hôn
Alexis Rotella
Trống không
Hộp thư trống không
Khi về, tôi hái
Hoa dại trên đường.
Marlena Mountai
Mây
Dưới đập nước trong
Đôi áng mây lớn
Đang duỗi mình trần.
Jonh Wills
Mưa
Mưa ấm trước bình minh
Dòng sữa tôi đổ trút
Vào trong sâu thẳm nàng.
Ruth Yarrow
Thổi tắt
Những áng mây trôi
Đã thổi tắt hết
Những vì sao rồi.
Penny Harter
Cô liêu
Đêm thăm thẳm
Chỉ còn hình nhân tuyết
Đứng nhìn sao xa xăm.
David Lloyd
Haiku xưa thuần túy nói về thiên nhiên và vẻ đẹp của sự sống, ngôn ngữ và nhân sinh quan có chăng thì cũng chỉ ảnh hưởng bởi Phật giáo. Haiku hiện đại ở phương Tây thì có gì đó đời thường hơn, gần gũi với những hoạt động sống của con người hơn. Nhưng bạn thử đọc lại bài haiku Cô liêu của
David Lloyd xem, thiên nhiên vẫn là cảm hững vĩ đại của thơ haiku đấy chứ? :-P
Thế còn bạn, sau khi đọc bài viết này, bạn có muốn thử làm thơ haiku không? Thực ra làm thơ haiku không quá khó, chỉ cần đôi khi trong cuộc sống thường ngày tất bật của mình, bạn tự thưởng cho mình những phút giây thảnh thơi bên chén trà nóng, hay đi tản bộ trong công viên, hòa mình giữa thiên nhiên, lắng nghe lòng mình là thi ca sẽ xuất hiện. Thử viết những bài haiku cho chính mình bạn nhé! Biết đâu bạn lại bất ngờ với tài năng haiku của chính mình ^ ^