[Nguoitimduong]

Khá nhiều người nhầm tưởng rằng từ khi nước ta thuộc Pháp mới bắt đầu có ngành thông tin liên lạc bằng thư từ, điện báo, điện thoại. Thực ra, từ thời Lý Thái Tôn (1028-1054), để chạy công văn, giấy tờ từ kinh thành ra các tỉnh, triều đình đã đặt ra các trạm thư, các thư tịch cũ gọi là nhà trạm.

Từ năm Quý Mùi 1043, Lý Thái Tôn đã cho phân chia các đường quan lộ ra từng cung một, mỗi cung có đặt một nhà trạm gọi là cung dịch hay là trạm dịch, để chạy công văn. Nhà trạm chuyên coi việc chạy công văn, giấy tờ từ kinh thành ra các tỉnh, lại cùng làm nơi nghỉ chân, thay ngựa, thay phu của các quan chức sai đi các việc. Mỗi cung đường dài chừng 20 cây số. Tới thời Hồ Quý Ly (1400-1407), nhà Hồ đã mở rộng thêm đường cái quan để thuận tiện việc giao thông liên lạc qua các nhà trạm. Đó chính là hoạt động của ngành bưu điện của Việt Nam thời xưa.

Khi Lê Lợi kháng chiến chống nhà Minh (1418), Trần Nguyên Hãn, lúc đó đang còn đi bán dầu, có nuôi được đôi chim bồ câu và dạy chúng biết đưa thư. Ông đem theo cả đôi chim đưa thư vào Lam Sơn theo phò Lê Lợi. Lúc đóng quân ở thành Võ Ninh, ông bị quân Minh vây chặt. Nhưng đôi chim câu ấy đã đem được thư biểu về cho Lê Lợi. Nhờ vậy, Lê Lợi đã kịp cho quân đến Võ Ninh phá giặc, giải vây cho Trần Nguyên Hãn. Đó là một thành tích đáng kể của hoạt động bưu điện của ta xưa.

Qua mỗi triều đại, đều có sự chăm lo cho việc bưu chính. Đến cuối thế kỷ 17, nhà Lê đã tổ chức hệ thống bưu chính khá chặt chẽ. Trên các quan lộ đã có 54 cung dịch. Mỗi cung có nhà trạm xây tường, lợp lá, chung quanh có hào, bốn góc đều đặt chòi canh. Mỗi trạm do một người đội trạm phụ trách, có một phó đội, 10 phu trạm và bốn con ngựa tốt. Các cung phân bố hợp lý dọc đường huyết mạch từ bắc vào nam. Đến triều Nguyễn, trạm dịch tăng lên rất nhiều bố trí theo quan lộ từ Huế vào Nam kỳ và từ Huế ra Bắc thành (Hà Nội). Những viên chức nhà trạm thuộc Bộ binh trông nom, hưởng lương như lính và được miễn mọi tạp dịch. ở các tỉnh thì nhà án sát phát lương và giao công việc cho họ. Tại kinh đô Thăng Long có Trạm Hà Trung, nay còn dấu tích là phố Ngõ Trạm, giáp phố Hà Trung, gần chợ Hàng Da.

Lính trạm ăn mặc như người dân thường, chỉ khác là khi đi công vụ họ có đeo chuông hoặc cái nhạc trên vai. Như thế để mọi người biết mà tránh cho lính trạm đi không bị cản vướng. Qua đò, qua sông, bao giờ lính trạm cũng được đi trước. Lính trạm thường phải đi bộ, có việc khẩn mới được dùng ngựa. Người lính trạm cưỡi ngựa, để không bị ai cản trở trên đường, thường tay cầm một nắm lông gà hoặc một bó đuốc cháy dở để làm hiệu cho mọi người phải tránh. Có tục: phải tránh hòn than, lông gà là do từ sự phải tránh lính trạm đi ngựa. Cũng do đó mà có việc phê hai chữ hỏa tốc vào những công văn khẩn cấp. Đặc biệt, phu trạm đem tin chiến trường về kinh còn cầm thêm lá cờ lệnh mầu đỏ. Đến thời Nguyễn, hoạt động bưu chính lại kiện toàn thêm một bước. Công văn chuyển đi phải đựng trong ống tre to, gọi là ống công văn, hai đầu có buộc dây, gắn nhựa thông, đóng dấu kỹ lưỡng. Lính trạm có đeo hỏa bài trên cổ, báo hiệu đi gấp. Hỏa bài làm bằng gỗ sơn trắng viền đỏ, có khắc chữ mỗ huyện hỏa bài. Phu trạm là những người dai sức chạy bộ giỏi. Họ làm việc chạy chuyển công văn từ Huế ra Hà Nội, đường dài 700 cây số, mà chỉ trong 8 ngày là tới.

Cho đến thời Pháp thuộc, ở nước ta bắt đầu có tổ chức bưu điện, bưu chính theo kiểu châu Âu. Ngày 11-4-1860, thủy quân Pháp đã mở bưu cục đầu tiên ở Việt Nam, nhưng mới dùng trong nội bộ binh lính viễn chinh. Hai năm sau, ngày 17-3-1862, đường dây thép đầu tiên được khánh thành là đường dây thép Sài Gòn - Biên Hòa. Bức điện tín đầu tiên được đánh đi từ Biên Hòa lúc 6 giờ 53 phút, đúng 3 phút sau, ở Sài Gòn, tướng Bonard nhận được. Sở Bưu điện Sài Gòn khánh thành ngày 31-1-1863 nhưng chỉ để cho chính quyền sử dụng. Đến đầu năm 1864, cùng với việc phát hành đợt tem thư đầu tiên, dân chúng được sử dụng bưu điện. Khi đó, người ta chưa quen dùng bưu điện, nên cả vùng Sài Gòn chỉ có duy nhất một ông bưu tá. Mỗi ngày ông bưu tá đi hai chuyến thư bằng một chiếc xe kéo. Ông ngồi nghễu nghện trên xe, dừng trước mỗi nhà có thư tín, ông dõng dạc kêu tên gia chủ ra nhận thư tín, nghe trịnh trọng như kêu danh các sĩ tử thi đỗ thời xưa.

Đấy là những bước đi ban đầu của bưu điện, bưu chính nước ta.

--- Lưu Anh (lichsuvn.info)---