Xin giới thiệu với các bạn một bài viết rất hay (gồm nhiều kỳ), của nhà văn và nhà báo Đỗ Doãn Hoàng đã đăng trên blog của tác giả, ngày 01.01.2006.
******
Mùa sâm cầm bị Tiến Vua trong đám nhậu...
Nghĩ lại thì cũng thấy thương ông vua Tự Đức (1848-1883), vì hám gái, hiếm con, ông có chỉ dụ bắt người dân ven Hồ Tây hằng năm phải cung tiến 10 đôi chim sâm cầm kỳ diệu để "tráng dương, bổ thận"... Không phải tôi thương vì ông sớm phải toan tính cho cái khoản kia. Thương vì làm vua mà ăn chim cá tiến vua cũng chỉ có cá anh vũ với chim sâm cầm (Vải Quang, húng Láng, ngổ Đầm/ Cá rô đầm Sét, sâm cầm Hồ Tây). Để đến nỗi, chính sử viết: năm 1870, vì sự phản đối kịch liệt của dân thôn và "chính quyền cơ sở" ven Hồ Tây (trước những hệ lụy vì phải cống nộp đặc sản chim sâm cầm gây ra), vua Tự Đức đã dằn lòng bãi bỏ lệnh cống nạp chim tiến vua. Rõ khổ.
Không ai ngờ được, mấy thứ thời trân này, tôi loanh quanh ở quê vợ Phú Thọ có vài ngày, thấy người ta ăn rào rào, ngay trong những buổi năm cùng tháng tận của 2006 – Bính Tuất niên này. Theo dõi một toán thợ săn du sơn du thủy, đì đoàng súng nổ hai ngày, tôi đã tận mục cảnh chim sâm cầm Tiến Vua được ăn tơi bời trong các đám nhậu, máu chim loang nhiều mặt nước ao đầm rồi bị dầm trong hũ ngâm rượu của cánh trọc phú thích làm thịt cả trời xanh…
Tôi đã không phải khi đi theo nhóm thợ săn sâm cầm…
Người ta bảo, cái nôi chim sâm cầm quý bị bắt đem tiến vua là Hồ Tây, cái chốn vừa linh thiêng vừa hào hoa của đất rồng bay nghìn tuổi. Nơi con cái anh vũ được bắt để tiến vua là ngã ba Hạc, ngã ba sông tiền sử của nước Nam (gần cầu Việt Trì, tỉnh Phú Thọ hiện nay). Con cá ấy nó ăn rễ cây chiên đàn nghìn tuổi ở miền đất huyền thoại rồi ngấm tinh túy của đất trời mà nên thiêng nên quý. Con chim sâm cầm cũng vì ăn củ nhân sâm ở trên núi Trường Bạch xứ Cao Ly phương Bắc mà thành món tiến vua.
Chuyện kể rằng, cộng đồng người dưới chân Trường Bạch Sơn, năm ấy, vì dịch bệnh, sắp đi vào tuyệt diệt. Tiếng khóc lóc rền vang mặt đất, trên bầu trời, những đám mây đỏ như máu cũng đứng im chết chóc. Bấy giờ, có cô con gái xinh đẹp, là con một bác thợ săn già dưới chân Trường Bạch. Cô quá thương xót cho bà con, người thân đang tuyệt vọng kêu khóc. Lại nghe kể: trên núi tuyết, có một loài chim lạ với sức khỏe kỳ lạ, thịt nó có tính năng bổ dưỡng đến nhiệm màu. Là bởi vì nó sống và ăn một loài cây mảnh mai, ưa bóng râm, thích khô sợ nước trên núi Trường Bạch xa xôi. Loài chim nhỏ (sâm cầm) bay lên trời với đôi cánh dũng mãnh thì cô gái rất biết, bởi bố cô và cả ông cô đều là thợ săn lành nghề. Nhưng con chim ấy nó ăn củ rễ cây gì? Cô đã lang thang nhiều ngày trên đỉnh núi cao lạnh giá hoang dấu chân người ấy để theo dõi xem loài chim nhỏ dũng mãnh kia ăn cái rễ củ cây gì. Cuối cùng, cô gái quả cảm đã mang được cái rễ và củ cây có hình đứa trẻ (nhân sâm) mà loài chim nhỏ vẫn ăn xuống núi Trường Bạch, thứ củ rễ thần kỳ đã cứu được cả cộng đồng. Loài chim bí ẩn ăn cả tạ cả tấn nhân sâm để lớn lên và để có sức khỏe thực hiện hành trình di trú dọc quả đất nọ, từ đấy được gọi là sâm cầm (loài chim ăn rễ và củ cây nhân sâm).
Có phải vì thế mà đến thế kỷ thứ 19, tại Việt Nam, trong chỉ dụ của một vị vua (Tự Đức) gửi Hà Nội có ghi như sau: "Cứ như lời tâu thì sâm cầm là món ăn ngon, lại là thứ thuốc rất bổ nên sắc cho Tỉnh thần Hà Nội sức bảo dân làng Nghi Tàm hàng năm đến mùa phải có mười đôi chim tiến cống càng sớm càng hay". Thế là từ năm Tự Đức thứ 17 (1847), Nghi Tàm phải cống sâm cầm.
Cứ đến hẹn lại lên "bầy sâm cầm nhỏ/ vỗ cánh mặt trời" ở ven Hồ Tây (như lời bài hát quen thuộc về Thủ đô) suốt hàng nghìn năm qua; cho đến gần đây, người ta tàn sát sâm cầm Hồ Tây nhiều quá, nên loài chim nhạy cảm, mong manh này nó chuyển "bến ghé thăm Việt Nam" của mình về hai tỉnh ven kinh đô là Vĩnh Phúc, Hà Tây. Thông tin thú vị và buồn buồn: năm trước, có nhà khoa học lên tivi tiết lộ với quốc dân đồng bào rằng, sâm cầm hãi thủ đô quá nên bay như một cơn mưa màu đen về cái Đầm Vàng rộng rãi bình yên trên Lập Thạch, Vĩnh Phúc. Cánh thợ săn ồn ồn kéo lên "trúng đậm" ở Đầm Vàng, nước hồ loang máu đỏ của loài chim đen nhức tiến vua. Nghe đâu, hai năm nay, đàn sâm cầm đã tủi phận nắn con đường thiên di tránh rét của mình (từ phương Bắc dọc xuống phương Nam của quả địa cầu và ngược lại) cho nó có lộ trình nghỉ - tiếp nhiên liệu ở vùng đất Tổ Phú Thọ. Tôi tạm thời không nói chim về cái đầm nào trên đất huyện Cẩm Khê, để tránh cho loài sâm cầm di cư tội tình của các vị vua chúa phong kiến bị một phen thảm sát nữa (như cái ông sơ ý lên tivi tuyên bố độ nọ).
Nhưng, tôi (xin lỗi độc giả, để hầu chuyện độc giả không còn cách nào khác) lại cũng ghi tên mình vào theo đóm ăn tàn cùng đám thợ săn sâm cầm ngược Cẩm Khê. Năm tao bảy tuyết hẹn hò, từ tháng 10 Dương lịch cuối năm trước đến tháng 2 đầu năm sau, là mùa giá rét, sâm cầm gọi nhau từ ải Bắc ghé qua châu thổ Bắc bộ của chúng ta, tôi lại tìm đến đám thợ săn. Lương, SN 1967, là một tay được cơ quan hữu trách cấp giấy phép sử dụng súng săn. Nhưng hắn đã dấn lên làm một cái nghề trái pháp luật là buôn bán, sửa chữa và sử dụng rất nhiều loại súng khác nữa (cùng với thuốc súng, đạn chì). Các chuyến đi săn không tiền khoáng hậu của hắn là một cái gì thật đau lòng với những người yêu thiên nhiên hoặc có chút kiến thức về bảo tồn. Khuôn mặt hắn cháy rạm bởi một lần rang thuốc súng, bị bỏng nặng. Chúng tôi đi qua thị trấn Đông Phú, ngược các xã Phú Lạc, Tình Cương, qua mãi lên Tiên Lương, giáp tận Yên Bái. Trời lạnh, sương mù và gió rét căm căm. Những hồ nước đọng câm lặng, cỏ năn cỏ lác trụi thùi lụi, chỉ dạt trôi đám bèo tãi như lớp váng bẩn. Bầy vịt nhà thỉnh thoảng nhao lên một chặp với mớ lông cáu bẩn làm mặt hồ khẽ thoáng chau mày. Con đường quê nâu xám uốn lượn cùng đám khói mục đồng lơ mơ nhả lên trời. Sâm cầm giờ hiếm hoi lắm. Nhưng đi qua những triền đồi cằn sim mua trung du với những con vạc, con giang (chim) có sải cánh dài cả mét (nặng khoảng 2kg/con), Lương cũng chẳng thèm bắn. Kỷ lục của đời thợ săn chim của Lương đã có, ấy là năm ngoái hắn bắn được con ngỗng trời nặng 7kg. Với hắn, đám chim trời còn nhiều nhặn đó lúc nào cũng nằm trong nòng súng của mình rồi, muốn dốc ra lúc nào để làm thịt thì lấy thôi. (Mỗi khi bắn giang hay cò, vạc, rất tự nhiên, Lương và đồng đội nói, kiểu như: "Để tao lấy con này ăn tạm"; "Mày ra cây đa cuối làng lấy con vạc về ăn"!).
(Còn tiếp)